antysemityzm
 
Encyklopedia PWN
antysemityzm
[gr.-łac.],
wynikająca z różnego rodzaju uprzedzeń postawa niechęci, wrogości wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego; prześladowania i dyskryminacja Żydów jako grupy wyznaniowej, etnicznej lub rasowej oraz poglądy uzasadniające takie działania.
W świecie starożytnym wyrażał się w pogromach (np. w Aleksandrii) i wyszydzaniu religii żydowskiej; do XIX w. antysemityzm miał głównie charakter religijny (antyjudaizm): wyznawcom judaizmu zarzucano odpowiedzialność za śmierć Jezusa Chrystusa, wysuwano wobec nich oskarżenia o mord rytualny; przejawiał się w dyskryminujących przepisach prawnych (w średniowieczu od XII w.), wyznaczaniu odrębnych terenów pobytu (getta), zakazywaniu wstępu do niektórych miast, zabranianiu nabywania i uprawiania ziemi, a w skrajnych przypadkach, w pogromach, przymusowej chrystianizacji (Hiszpania 1492) oraz wypędzaniu ludności żydowskiej z poszczególnych miast i terytoriów (z Anglii 1290, z Francji 1306, 1394, z Hiszpanii i Portugalii 1492–97; w Rosji zakaz osiedlania się Żydów obowiązywał od XV w. do 1772).
W XIX w., w okresie likwidowania w Europie krępujących Żydów przepisów stanowych, pojawił się nowy typ antysemityzmu — antysemityzm gospodarczy i polityczny wymierzony przeciwko Żydom jako konkurentom w społeczeństwie kapitalistycznym. Odwoływał się on do stereotypów Żyda — wyzyskiwacza, wywrotowca, obskuranta; często posługiwał się rasistowską frazeologią. Wzmożenie antysemityzmu spowodowały rozpowszechniające się od końca XIX w. idee syjonizmu. W ostatnich dekadach XIX w. na terenie Niemiec i Austro-Węgier powstały efemeryczne partie antysemickie mające reprezentację parlamentarną; wtedy też (ok. 1880) pojawił się termin antysemityzm. Nastroje antysemityzmu były wykorzystywane do rozładowywania napięć społecznych i do walki politycznej, np. we Francji w czasie kampanii prowadzonej wokół tzw. sprawy Dreyfusa, w której aktywną rolę odegrała Action Française. W Rosji odgórnie sterowany antysemityzm (prawa majowe 1882, numerus clausus w szkołach i wyższych uczelniach), ułatwiający odwracanie uwagi społeczeństwa od ludzi rzeczywiście odpowiedzialnych za stan kraju, owocował falami pogromów, zwłaszcza 1881 i 1903–06, oraz masową emigracją Żydów do Europy Zachodniej i USA; 1881–1914 z Europy Wschodniej wyjechało ok. 2 mln Żydów. Opracowany przez ochranę antysemicki pamflet Protokoły Mędrców Syjonu (1 wydanie rosyjskie 1905, wiele wydań w różnych krajach w okresie międzywojennym), oskarżający Żydów o potajemne dążenie do władzy nad światem, stał się uzasadnieniem dla nowoczesnego, rasistowskiego antysemityzmu — drastycznych form zwalczania Żydów. W Polsce w okresie międzywojennym nasiliły się oskarżenia Żydów o związki z komunizmem (stereotyp żydokomuny) i o monopolizowanie życia gospodarczego, niektóre ugrupowania polityczne (endecja, część chadecji, ruchu ludowego) lansowały hasła bojkotu gospodarczego Żydów; bojówki młodzieżowych organizacji związanych z ONR wymuszały stosowanie getta ławkowego na terenie wyższych uczelni. Do rangi ideologii państwowej awansował antysemityzm w Niemczech po dojściu do władzy Hitlera. Antysemityzmowi w latach 30. uległy Rumunia i Węgry, a jego nasilenie nastąpiło w anektowanych do Niemiec krajach: Austrii i Czechosłowacji. Rasistowskie ustawy norymberskie z 1935, wymierzone w Żydów niemieckich, zapoczątkowały realizację planów „radykalnego rozwiązania kwestii żydowskiej” zarysowanych w Mein Kampf. „Noc kryształowa” (listopad 1938), getta na obszarach okupowanych i wreszcie konferencja w Wannsee (I 1942), gdzie zapadły ostateczne decyzje o likwidacji Żydów (Endlösung), wyznaczały kolejne etapy dojrzewania i rozszerzania planów zorganizowanego, metodycznego ludobójstwa. W hitlerowskich obozach zagłady i obozach koncentracyjnych zginęła większość Żydów ze środkowej i wschodniej Europy (Holocaust). W sojuszniczych Włoszech B. Mussoliniego antysemityzm nie odgrywał większej roli. Agresywna propaganda antysemicka uprawiana przez Niemców w połączeniu z demoralizacją lat wojny nie pozostała bez wpływu na postawy niektórych odłamów polskiego społeczeństwa; drastycznym przejawem wrogości do Żydów z lat wojny był mord w Jedwabnem (1941), po wojnie kulminacją antysemickich nastrojów stał się pogrom kielecki (1946). Antysemityzm maskowany jako antysyjonizm występował również w praktyce politycznej ZSRR i krajów satelickich (1953 tzw. sprawa lekarzy kremlowskich, 1952 proces R. Slansky’ego i innych w Czechosłowacji, wydarzenia marcowe w Polsce 1968). Jako jedna z najdrastyczniejszych form szerzenia nienawiści rasowej i narodowej, antysemityzm jest potępiany przez społeczność międzynarodową. Istotny wkład w zwalczanie antysemityzmu wnosi również, poczynając od Soboru Watykańskiego II, Kościół katolicki (deklaracja Nostra aetate, list pasterski Episkopatu polskiego z 1991).
Bibliografia
H. ARENDT Korzenie totalitaryzmu, t. 1–2, Warszawa 1989;
J.J. LIPSKI Antysemityzm ONR „Falangi”, w: Tunika Nessosa, Warszawa 1992;
J.P. SARTRE Rozważania o kwestii żydowskiej, Łódź 1992;
I. BIBÓ Kwestia żydowska, Warszawa 1993;
L. POLIAKOV Histoire de l’antisemitisme, t. 1–2, Paris 1991.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia