Andy
 
Encyklopedia PWN
Andy, Los Andes, Cordillera de los Andes,
wielki system górski w Ameryce Południowej.
Ciągną się wzdłuż Oceanu Spokojnego, od Morza Karaibskiego po Ziemię Ognistą przez terytoria Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny; długość ponad 9000 km, szerokość 200–800 km; najwyższy szczyt Aconcagua, 6960 m. W północnej części tworzą łuk otwarty ku Nizinie Amazonki, w części środkowej i południowej ograniczają Nizinę Boliwijską i Nizinę La Platy. Andy dzielą się na Andy Północne (do ok. 12°S), Andy Środkowe (od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (od ok. 29°S po Ziemię Ognistą). Ze względów terytorialnych stosuje się podział na Andy: Wenezuelskie, Kolumbijskie, Ekwadorskie, Peruwiańskie, Boliwijskie, Chilijskie, Argentyńskie; używa się też nazw Andy: Kolumbijsko-Wenezuelskie, Chilijsko-Argentyńskie, Południowochilijskie oraz Patagońskie.
Rzeźba. W Andach Północnych i Środkowych wyróżnić można równoległe łańcuchy górskie — Kordyliery: Wschodnią, Środkową, Zachodnią i Nadbrzeżną, rozdzielone tektonicznymi obniżeniami, śródgórskimi płaskowyżami i kotlinami (tektoniczne doliny rzek Magdalena i Cauca w Andach Kolumbijskich, Wielka Centralna Dolina w Andach Ekwadorskich i inne). Poszczególne kordyliery nie stanowią zwartych ciągów gór na całej długości — lokalnie zanikają, łączą się z sąsiednią kordylierą w jeden łańcuch lub dzielą się na mniejsze drugorzędne pasma górskie. Najbardziej zwarty łańcuch górski stanowi Kordyliera Zachodnia, tworząca na obszarze Peru wysokie (do 4000 m) płaskowyże, ponad które wznoszą się ośnieżone grzbiety górskie i szczyty (Huascarán, 6768 m, w Kordylierze Białej) z licznymi formami glacjalnymi. Kordyliera Wschodnia na obszarze Kolumbii i Wenezueli dzieli się na pasma Sierra de Perijá oraz Cordillera de Mérida (Bolívar, 4981 m), w której przedłużeniu na wschód leżą Góry Karaibskie, na północy — wyżyna Segovia. W Andach Środkowych Kordyliera Wschodnia składa się z wielu wysokich, silnie zdenudowanych pasm (Cordillera de Carabaya, Cordillera Real — Illimani, 6438 m). W Peru i Boliwii Kordyliera Wschodnia przechodzi w obszerne przedgórze tworzące w Peru falistą równinę (Montania), w Boliwii — obszar równoległych, niewysokich grzbietów (Yungas). Kordyliera Środkowa stanowi łańcuch wzniesiony najwyżej w północnej część Andów Północnych (Huila, 5750 m i in.), w jej przedłużeniu na północy leży izolowany masyw Sierra Nevada de Santa Marta (Cristóbal Colón, 5775 m); w Andach Środkowych Kordyliera Środkowa rozszerza się znacznie i tworzy wysokie płaskowyże (3400–4200 m) Puna — obrzeżone Kordylierą Zachodnią i Wschodnią, zwaną na terenie Peru i Boliwii — Altiplano, w Chile — Puna de Atacama, w Argentynie — Puna de Atacama lub Puna Argentina. Cechą charakterystyczną tego obszaru są kotliny i obniżenia zajęte częściowo przez jeziora (Titicaca, Poopó), głównie słone, oraz solniska (Salar de Uyuni, Salar de Atacama i in.). Kordyliera Nadbrzeżna stanowi wyraźnie wykształcony łańcuch w Andach Środkowych; między nią a Kordylierą Zachodnią (Sajama, 6542 m) ciągnie się obszerne obniżenie, w którego południowej części leży pustynia Atacama ograniczona od wschodu Góra Domeyki. Andy Południowe, zwane na południu od 42°S Andami Patagońskimi, ciągną się dwoma łańcuchami: niewysoką (do ok. 2500 m), o zaokrąglonych formach Kordylierą Nadbrzeżną, zatopioną na południu i wynurzoną częściowo jako łańcuch przybrzeżnych wysp, oraz Kordylierą Główną, stanowiącą przedłużenie ku południu Kordyliery Zachodniej Andów Środkowych, na południu przechodzącą w rozległą Wyżynę Patagońską. Na północy łańcuchy rozdziela podłużne obniżenie — Dolina Środkowochilijska. Charakterystyczną cechą rzeźby Kordyliery Głównej są formy glacjalne; liczne jeziora polodowcowe lub pochodzenia lodowcowo-tektonicznego (Buenos Aires, San Martín, Viedma, Argentino i in.). Na południu od 46°S współczesne zlodowacenia; liczne lodowce spływają do oceanu i jezior. W północnej części łańcucha najwyższy szczyt Andów — Aconcagua.
Klimat. W wyniku dużej rozciągłości południkowej Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, od klimatów równikowych na północy poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane do okołobiegunowych (klimat subpolarny) na krańcach południowych; ze względu na znaczne wyniesienie, prawie całe Andy mają surowy, chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością. Roczna suma opadów w północnej części Andów do 10 000 mm na zachodnich stokach Kordyliery Zachodniej (Kolumbia); między 5 i 30°S roczne opady poniżej 200 mm w zachodniej części Andów (na pustyni Atakama — do 20 mm), we wschodniej — ponad 500 mm (w Peru ponad 1000 mm); na południu od 35°S na zachodnich stokach ponad 2000 mm (w Andach Patagońskich miejscami do 5000 mm), na wschodnich poniżej 300 mm. Granica wiecznego śniegu przebiega na północy na wysokości ok. 4800–5000 m, na równiku — ok. 4000–4500 m, w okolicy zwrotnika ok. 6300 m, na krańcach południowych schodzi do 1000–600 m.
Stosunki wodne. Andy stanowią główny dział wód Ameryki Południowej; we wschodniej części gór biorą początek liczne dopływy Orinoko, źródłowe rzeki Amazonki i wiele jej dopływów, dopływy Paragwaju i Parany oraz rzeki uchodzące bezpośrednio do Oceanu Atlantyckiego, jak Colorado, Negro, Chubut i in.; zachodnie Andy są odwadniane do Oceanu Spokojnego przez wiele krótkich, bystrych rzek (Loa, Biobío i in.); w Andach Kolumbijskich bierze początek uchodząca do Morza Karaibskiego rzeka Magdalena; liczne, zwłaszcza na południu, jeziora. Polskie wyprawy alpinistyczne 1934, 1937, 1971–75, 1978.
Budowa geologiczna. Łańcuch górski powstały w orogenezie alpejskiej; jest zbudowany z krystalicznych skał prekambru i paleozoiku oraz ze skał osadowych paleozoiku, mezozoiku i trzeciorzędu poprzecinanych potężnymi intruzjami granitoidów; procesom tektonicznym towarzyszył silny wulkanizm, który istnieje do dziś; liczne czynne wulkany, zwłaszcza w Andach Północnych (Tolima 5215 m, Antisana 5704 m, Cotopaxi 5896 m — jeden z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi) i w Andach Środkowych (Misti, 5822 m, Llullaillaco 6723 m — najwyższy czynny wulkan Ziemi); Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie. W plejstocenie uległy zlodowaceniom.
Świat roślinny. Szata roślinna Andów odznacza się dużą różnorodnością i strefowym układem. W Andach Północnych i Andach Południowych znaczne powierzchnie zajmują lasy; na północy, na stokach — wilgotne i wiecznie zielone lasy równikowe, wyżej wiecznie zielone lasy górskie, ponad nimi wilgotne trawiaste formacje paramo z espelecjami; na południu — wiecznie zielone lasy liściaste i mieszane, z dużym udziałem notofagusa (buka południowa) i araukarii, oraz roślinność stepowa; w Andach Środkowych przeważa roślinność kserofityczna, głównie półpustynna, trawiasto-krzewinkowa formacja puna (na obszarze wysoko położonych równin) oraz roślinność stepowa (formacja jalca).
Świat zwierzęcy Andy reprezentują — ze ssaków: gwanako, wikunia, wiele gatunków jeleni, m.in. pudu wielkości zająca, a ponadto długowłosy tapir górski, szynszyla i wiskacza, pancerniki, jaguar, puma i niedźwiedź andyjski; z ptaków: kondory, w niższych partiach gór kolibry i papugi; z gadów liczne grzechotniki.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Colca, dolina rzeki (Peru)fot. A. Kucharska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Colca, Cañón del, widok jaru fot. E. Komarzyńska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Andy Patagońskie, formy skalne w Parku Narodowym Torres del Paine (Chile) fot. T. Kniołek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Aconcagua, szczyt w Andach, najwyższy w Ameryce.fot. E. Zarębska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Colca, dolina, Andy Peruwiańskie, uprawy tarasowe (Peru)fot. J. Koziorowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kordyliery, wulkan Misti (Peru) fot. K. Karasiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Peru, Callao-La Oroya, najwyżej położona linia kolejowa na świeciefot. T. Komornicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Los Glaciares Park Narodowy, zdjęcie satelitarne (Argentyna)fot. NASA
Fitz Roy, Andy Patagońskie (Argentyna/Chile)fot. M. Kochańczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Illampu, masyw wulkaniczny Boliwiafot. E. Komarzyńska i M. Zieliński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Huascarán (Peru)fot. K. Wiecha/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sajama, wulkan (Boliwia) fot. E. Komarzyńska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia