Amazonia

Amazonia, portug. Amazônia, hiszp. Amazonía,

region w północnej części Ameryki Południowej, między Andami a Oceanem Atlantyckim.

Obejmuje wielkie obszary lasów równikowych i mieszanych formacji leśno-sawannowych na Niz. Amazonki, w południowej części Wyż. Gujańskiej (do wys. 300–500 m) i północno-zachodniej części Wyż. Brazylijskiej (do wys. 200–800 m) oraz na stokach Andów do wys. 3000 m; pow. ponad 6 mln km². Niektóre z państw dokładnie określiły granice Amazonii; w Brazylii wyznaczono region Amazonia Legal, który obejmuje stany: Acre, Amazonas, Roraima, Amapá, Pará, Rondônia, Mato Grosso, Tocantins oraz większą część stanu Maranhão (do 44°W), w Boliwii Amazonia jest zw. Oriente i obejmuje dep.: Beni, Pando, Santa Cruz oraz częściowo La Paz, Cochabamba i Chuquisaca, w Peru nosi nazwę Selva (gł. dep.: Loreto, Amazonas, Ucayali, San Martín, Madre de Dios), w Ekwadorze zw. również Oriente (dep.: Napo, Sucumbíos, Pastaza, Morona Santiago i Zamora Chinchipe), w Kolumbii Amazonię stanowią dep.: Guainía, Guaviare, Vaupés, Amazonas, Putumayo i Caquetá, a w Wenezueli — stan Amazonas. Do Amazonii są zaliczane częściowo Gujana, Surinam i Gujana Francuska.

Warunki naturalne.

W Amazonii występuje wielka liczba gat. roślin i zwierząt. Doliny dużych rzek (zwane várzeas) i wybrzeża często zajmuje roślinność pionierska, z typami przejściowymi od pływających traw do wilgotnych lasów równikowych i namorzynów. Wyróżnia się 2 dolinne formacje leśne: stale zalane lub podmokłe — igapó, oraz sezonowo zalewane — várzea. Na obszarach niezalewanych, zw. terra firme, występują najbardziej typowe dla A. lasy — eté. Tworzą one również 2 formacje: lasy gęste na obszarach o większych opadach i lasy otwarte na suchszych terenach. Na Wyż. Gujańskiej i na przedgórzu Andów występują równikowe lasy górskie. Północno-zachodnie części A. zajmuje campinarana. Na południu regionu występuje duży obszar z roślinnością o cechach przejściowych między lasami a sawannami, zw. cerradão (ponad 0,5 mln km²). Wzdłuż rzek spływających z Wyż. Brazylijskiej rosną lasy galeriowe. Ponadto w środkowej, południowej i wschodniej części A. spotkać można naturalne sawanny (cerrados, llanos): od cerradão przypominających lasy do sawann trawiastych. W Amazonii nie ma pór bezdeszczowych, zróżnicowane jest natomiast nasilenie opadów w ciągu roku; w środk. A. roczna suma opadów wynosi 2000–3000 mm, u podnóża Andów — do 7000 mm. Bardzo gęstą sieć rzeczną tworzy Amazonka z licznymi i wielkimi dopływami; doliny rzek są okresowo zalewane, a w dolnym biegu Amazonki i jej delcie tereny bagienne zajmują znaczne obszary. W Amazonii utworzono liczne rezerwaty i parki nar.; największy z nich — Jaú zajmuje pow. 2,3 mln ha. Ochronie podlegają tereny indiańskie.

Gospodarka.

Od 1987 powstają tzw. reservas extrativistas, chronią one obszary zamieszkane od kilku pokoleń przez ludność napływową, która zajmuje się gł. zbieractwem i tradycyjnym rolnictwem. W 1960–80 powstało wiele dróg przecinających Amazonię (gł. Brasília–Belém, Transamazonika, Cuiaba–Pôrto Velho, w budowie Perimetral Norte), wzdłuż których osiedlili się imigranci z północno-wschodniej i południowej Brazylii; w zachodniej Amazonii osiedlili się przybysze z przeludnionych Andów. Wspierana przez państwa regionu kolonizacja przyczyniła się do wyrębu i wypalenia pod uprawę i hodowlę bydła wielu obszarów leśnych. Amazonia ma wielkie zasoby surowców miner., w tym: ropa naftowa i gaz ziemny, złoto, diamenty, boksyty, rudy żelaza, cyny, miedzi, manganu, chromu, cynku i ołowiu, niklu, wolframu i toru. Wiele z nich jest eksploatowane i przetwarzane w ośrodkach położonych w Amazonii. Wydobycie kopalin, produkcja węgla drzewnego i rozwój przetwórstwa surowców spowodował znaczną degradację lasów. Główne ośr. miejskie A. to: Belém, Manaus, São Luís, Cuiabá, Pôrto Velho (Brazylia), Iquitos, Pucallpa (Peru). Większość z nich leży nad rzekami, które są nadal gł. szlakami komunik., bowiem drogi kołowe są przy panującym w Amazonii wilgotnym klimacie często nieprzejezdne i wymagają corocznych remontów.

Ochrona przyrody.

Szacowano się, że ogólna powierzchnia lasów Amazonii zmniejszyła się 1990–2000 o ponad 170 tys. km²; określony był zasięg wyrębu lasów pod plantacje, pastwiska, drogi; nie znany był natomiast rozmiar wycinki selektywnej, tzn. pozyskiwania drewna specjalnych gatunków, np. mahoniu; dopiero wprowadzenie 2002 w Brazylii Systemu Nadzoru Amazonii (SIVAM) — 87 stacji odbioru satelitarnego, 32 stacje telekomunik., 25 radarów, umożliwiło na podstawie zdjęć satelitarnych faktyczne monitorowanie stanu lasów tropikalnych; okazało się, że 1999–2002 usunięto o ok. 60% więcej zadrzewienia niż wg dotychczasowych danych; 2004 wykarczowano 25 tys. km² lasów; jeśli tempo niszczenia Amazonii zostanie utrzymane (20–30 tys. km² rocznie) do 2050 zniknie ok. 40% powierzchni lasów tropikalnych tego regionu; 2001–04 w ramach międzynar. projektu RAINFOR (Amazon Forest Inventory Network), którego celem są badania stanu i roli lasów Amazonii, odbyło się 12 wypraw naukowych; stwierdzono m.in., że coraz więcej jest w lasach drzew szybko rosnących i lian, a trudniejsze warunki mają gatunki o dużej gęstości drewna; może to doprowadzić do zmian w ekosystemiach i spadku ich bioróżnorodności.

Amazonka na odcinku powyżej miasta Manaus (Brazylia)