Alembert Jean

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Alembert

[alãbẹ:r]

Jean Le Rond d’ , ur. 16 XI 1717, Paryż, zm. 29 X 1783, tamże,

francuski filozof, matematyk i fizyk.

Urodził się 16 XI 1717 w Paryżu.

Życie uczonego

Był dzieckiem nieślubnym. Znaleziono go jako słabe i z trudnością utrzymujące się przy życiu niemowlę podrzucone pod próg paryskiej kaplicy św. Jana (po francusku Jean Le Rond, stąd jego imię). Jego matką była znana paryska arystokratka i intelektualistka. Po pewnym czasie jego ojciec, arystokrata i wojskowy, przepisał mu w testamencie rentę pieniężną, która umożliwiła jego wykształcenie (w tymże testamencie pojawia się nazwisko d’Arembert, które w nieznacznie zmienionej formie d’Alembert stało się nazwiskiem przyszłego uczonego).

Alembert został oddany pod opiekę wdowy po rzemieślniku, która stała się jego przybraną matką (mieszkał u niej aż do 1765). Jego szlacheckie pochodzenie umożliwiło mu edukację w poddanej jansenistycznym wpływom College des Quatre Nations. Studiował najpierw prawo, później medycynę, do której zniechęciły go ówczesne doktrynę medyczne, aby ostatecznie zdecydować się na matematykę.

Jego pierwsze prace matematyczne i fizyczne zdobyły mu uznanie i zapewniły rozgłos. Już 1741 w wieku 24 lat został członkiem przybranym paryskiej Akademii Nauk. W 1765 (w wieku 47 lat) przeprowadził się od swojej przybranej matki do młodszej od niego o 15 lat panny Julii de Lespinas. Była ona jedną z paryskich sawantek prowadzących własny salon intelektualny. W salonie tym nawiązał kontakt z całą ówczesną elitą intelektualną. Pozostawał w bliskich stosunkach z D. Diderotem, Wolterem. J.J. Rousseau i J.A. Condorcetem. Zaprzyjaźnił się także z angielskim filozofem, D. Hume’em w czasie jego pobytu we Francji. W tym okresie Alembert porzucił swoje zainteresowania szczegółowymi problemami z zakresu nauk przyrodniczych, aby skupić się na działalności literackiej i filozoficznej. Wraz z D. Diderotem był założycielem i współredaktorem Wielkiej encyklopedii francuskiej, w której kierował działami fizyki i matematyki. W 1757 wskutek represji politycznych porzucił redakcję.

Popularny w XVIII-wiecznej Europie

Uczony był niezwykle popularny w ówczesnej Europie. Na swoje dwory zapraszali go w celu objęcia hojnie opłacanych posad, carowa rosyjska Katarzyna II oraz król pruski Fryderyk II, który widział go w roli prezesa pruskiej Akademii Nauk. Alembert nie skorzystał jednak z tych intratnych propozycji. Odwiedził jednak dwukrotnie Fryderyka II na jego dworze, z którym także przez wiele lat korespondował i z którym połączyła go obopólna sympatia. Wśród współczesnych słynna była niezależność Alemberta, o którym mawiano, że jest „niewolnikiem własnej wolności”. Zmarł 29 X 1783 w Paryżu, ponieważ nie poddał się koniecznemu zabiegowi chirurgicznemu, nie wierząc w możliwości ówczesnej medycyny.

Alembert zajmował się także historią, opracował m.in. biografie zmarłych członków Akademii Francuskiej (Les éloges des Académiciens 1772); był autorem prac z dziedziny estetyki i muzyki (De la liberté en musique 1759). Inne ważniejsze prace: Les recherches sur la précision des équinoxes (1749), Recherches sur différents points importants du systéme du monde (1754), De la destruction des jésuites en France, par un auteur désintéressé (1765). Polskie przekłady prac Alemberta znajdują się także w antologii Filozofia francuskiego oświecenia (wybór i wstęp B. Baczko, 1961).

Poglądy filozoficzne

Jeden z głównych przedstawicieli filozofii francuskiego oświecenia; głosił program filozofii antyspekulatywnej, empirycznej, opartej na faktach doświadczenia zmysłowego i korzystającej z wyników nauk przyrodniczych (L’essai sur les éléments de philosophie... 1759). Poznanie, według Alemberta, nie może dotyczyć natury bytu samego w sobie, lecz rozpatruje tylko konkretne zjawiska ze względu na ich relacje do człowieka. Pewne skłonności do materialistycznej interpretacji przyrody splatają się u Alemberta z tendencjami prepozytywistycznymi. Często uznaje się go za prekursora pozytywizmu w wersji przedstawionej w wieku XIX przez A. Comte’a. Poznanie miało mieć według niego cel praktyczny, polegający na dążeniu do zapanowania nad przyrodą. Zwieńczeniem nauki miała być więc technologia. Mimo orientacji typu pozytywistycznego Alembert przyjmował zarówno istnienie Boga, jak i nieśmiertelnej duszy. Bliski był mu w szczególności oświeceniowy deizm oparty na przekonaniu istnienia celowego ładu w przyrodzie. Nieśmiertelność duszy miała gwarantować posłuszeństwo wobec podstawowych norm moralnych. Ostro krytykował jednak postawy ścisłej identyfikacji z jakąkolwiek ortodoksją wyznaniową. W szczególności krytykował kalwinizm i jezuitów. Pewnym ideałem filozofii była dla niego analiza pojęć wzorowana na koncepcjach J. Locke’a.

Poglądy naukowe

W swym systemie klasyfikacji nauk — zamieszczonym we Wstępie do Encyklopedii (1751, wyd. pol. 1954) — podjął on i rozwinął koncepcję klasyfikacji F. Bacona, przyjmując, że zasadą podziału są władze umysłu ludzkiego: pamięć, rozum, wyobraźnia. Jego główne prace matematyczne dotyczyły teorii równań różniczkowych zwyczajnych i cząstkowych, a prace fizyczne — mechaniki teoretycznej. W Traité de dynamique (1743), wychodząc od koncepcji I. Newtona, polemizował z teoriami G.W.F. Leibniza o istocie ruchu oraz sformułował zasadę, zwaną później zasadą d’Alemberta (1788 została uogólniona i sformułowana analitycznie przez J.L. Lagrange’a jako tzw. zasada przemieszczeń możliwych), sprowadzającą zagadnienia dynamiczne do statycznych (łatwiejszych do rozwiązania); odkrył także rachunek pochodnych cząstkowych i zastosował go do problemu struny drgającej.

Alemberta d' zasada

Alembert Jean Le Rond d’, Traité de dynamique 1743, strona tytułowa