Polska. Kościoły i związki wyznaniowe
 
Encyklopedia PWN
Polska. Kościoły i związki wyznaniowe
Według spisu ludności z 1931 w II RP ponad 99% ludności stanowili wyznawcy 5 gł. grup wyznaniowych: katolicy obrządku łac. (64,8%), grekokatolicy (10,4%), prawosławni (11,8%), protestanci (2,6%) i wyznawcy judaizmu (9,8%). Po II wojnie światowej Polska stała się państwem w dużym stopniu jednorodnym pod względem wyznaniowym (94% ludności stanowią katolicy). Stan ten jest następstwem kilku faktów hist.: utraty Kresów (zamieszkanych w znacznej mierze przez ludność prawosł.), ucieczki i wysiedlenia protestantów z Ziem Zachodnich i Północnych, wymordowania przez Niemców prawie całej ludności żydowskiej wyznającej judaizm, emigracji do Niemiec kolejnych grup ludności z Ziem Zachodnich i Północnych oraz emigracji ocalałej z wojny ludności żydowskiej.
Politykę wyznaniową Polski pod rządami komunistów (1944–89) charakteryzowało dążenie do laicyzacji społeczeństwa i przekreślenia dziedzictwa państwa przedwojennego, uznającego katolicyzm za gł. wyznanie, przez metodyczne ograniczanie prawa Kościołów (zwłaszcza katolickiego) do swobodnego prowadzenia działalności religijnej. Oficjalnym uzasadnieniem takiej polityki była głoszona doktryna rozdziału Kościoła i państwa, nieoficjalnie natomiast — przyjęta ideologia ateistyczna, wynikająca z przesłanek filozofii marksistowskiej, traktowanej jako naukowy światopogląd. W rezultacie państwu udawało się kontrolować wiele istotnych aspektów życia religijnego większości wyznań: w przypadku Kościoła katol. ograniczano np. swobodę nominacji biskupów i proboszczów oraz zakazywano nauczania religii w szkołach. Równie restrykcyjną politykę prowadzono w stosunku do innych wyznań, które (z wyjątkiem Kościoła Ewang.-Reformowanego i Świadków Jehowy) na ogół ulegały naciskom państwa w sprawach organizacyjnych i politycznych.
W Polsce związkiem wyznaniowym nazywa się wspólnotę rel., która ma osobowość prawną (uzyskuje ją po spełnieniu określonych wymogów legislacyjnych). Do 2002 osobowość taką i wpis do rejestru Dep. Wyznań Ministerstwa Spraw Wewn. i Administracji uzyskało 157 Kościołów i związków wyznaniowych.
Pod względem przynależności do określonych tradycji rel. wszystkie Kościoły i związki wyznaniowe można zaliczyć do jednej z następujących grup: katol., starokatol., prawosł., protest. i niechrześc. (żydowskie, muzułmańskie, hinduistyczne, buddyjskie i in.).
KATOLICYZM
Jego wyznawcy, czyli członkowie Kościoła katol. (nazwa prawna: Kościół Rzymskokatol.), należą do 4 obrządków (rytów): łac., bizant.-ukr., neounickiego i ormiańskiego. W 2008 w obrządku łac. zarejestrowano ok. 34 mln ochrzczonych, 29,8 tys. księży (diecezjalnych i zakonnych), 10 108 parafii; w obrządku bizant.-ukr. — 55 tys. wiernych, 75 duchownych, 134 parafie; w obrządku neounickim — ok. 300 wiernych (ochrzczeni), 2 duchownych, 1 parafię (Kostomłoty) i 1 obiekt sakralny; w obrządku ormiańskim — 3–5 tys. wiernych (2008).
W Kościele katol. w Polsce władzę zwierzchnią sprawuje Konferencja Episkopatu; jej przewodniczący jest obieralny, od 2014 jest nim arcybp S. Gądecki, metropolita poznański; zastępcą przewodniczącego jest M. Jędraszewski (od 2014), a sekr. Konferencji Episkopatu — bp A. Miziński (od 2014). Konferencję Episkopatu tworzą wszyscy arcybiskupi-metropolici oraz biskupi ordynariusze i biskupi pomocniczy, a jej organami są: 3-osobowe prezydium, 12-osobowa Rada Gł. oraz Sekretariat, natomiast organami pomocniczymi są komisje specjalistyczne. Od 2004 Kościół dzieli się na 15 prowincji kośc. (metropolii, w tym 1 metropolia obrządku bizant.-ukr.), obejmujących 44 diecezje. W 1991 przywrócono również nie istniejący w okresie powojennym na terenie Polski ordynariat polowy WP, obsługujący obszar całego kraju. W 1989 zostały też wznowione stosunki dyplomatyczne między Polską i Stolicą Apostolską (akredytacja nuncjusza apostolskiego w Polsce i ambasadora RP w Watykanie). W całym kraju działają instytuty życia konsekrowanego (zakony i zgromadzenia zakonne) i stowarzyszenia życia apostolskiego; do najliczniejszych należą: męskie — salezjanie, franciszkanie, jezuici i pallotyni (każde ponad 500 czł.) oraz żeńskie — służebniczki NMP, franciszkanki, elżbietanki i szarytki (każde ponad 1 tys. członkiń). Kościół rzymskokatol. prowadzi różne formy działalności duszpasterskiej, katechetycznej, misjonarskiej i kult. zarówno w kraju, jak i za granicą. Działalność zagr. koncentruje się w środowiskach polonijnych, na obszarach byłego ZSRR oraz w krajach Trzeciego Świata.
Kościół Rzymskokatol. prowadzi szeroką działalność duszpasterstwa specjalistycznego (akademickie, ludzi pracy), różne formy katechizacji (w tym nauczanie religii w szkołach) oraz działalność charytatywną (m.in. Caritas Polska). Wśród gł. ruchów rel. inspirowanych i popieranych przez Kościół znajdują się grupy o dłuższej tradycji, związane z duchowością zakonną (np. tercjarze franciszkańscy, dominikańscy i karmelitańscy), liczne grupy maryjne (np. Rycerstwo Niepokalanej), oraz nowe ruchy (np. Ruch „Światło — Życie”, Odnowa w Duchu Świętym, Wspólnoty Neokatechumenalne, Wspólnoty Życia Chrześc.).
STAROKATOLICYZM
Do starokatolicyzmu, który pojawił się w Polsce pod koniec XIX w., są zaliczane 3 Kościoły: Kościół Polskokatolicki liczący ok. 19 tys. wiernych i 88 duchownych; jest zorganizowany w 3 diecezjach (warsz., wrocł. i krak.); wspólnotę mariawitów reprezentują 2 Kościoły — Starokatol. Kościół Mariawitów liczący ponad 23,6 tys. wiernych i 26 duchownych, obejmuje 3 diecezje, natomiast Kościół Katol. Mariawitów liczy ok. 2,1 tys. wiernych oraz 12 kapłanów i kapłanek.
PRAWOSŁAWIE
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosł. jest drugim pod względem liczebności związkiem wyznaniowym w Polsce, liczy ok. 505 tys. wiernych; jego początki sięgają XIV w. W 1948 Kościół ten został zmuszony przez władze państw. do zrzeczenia się autokefalii przyznanej 1925 przez Patriarchat w Konstantynopolu i przyjęcia autokefalii z Moskwy, co oznaczało uznanie za Kościół-matkę Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Polska metropolia prawosł., z siedzibą w Warszawie, obejmuje 6 diecezji na obszarze kraju (warsz.-bielska, białost.-gdań., łódz.-poznańska, wrocł.-szczec., przemys.-nowosądecka i lubel.-chełmska), 26 dekanatów, 232 parafie. Zwierzchnikiem Kościoła jest metropolita całej Polski, ordynariusz diecezji warsz.-bielskiej, który zwołuje Sobór Krajowy i przewodniczy mu. Kościół liczy ok. 400 duchownych i posiada ok. 400 kościołów i kaplic. W jurysdykcji pol. Kościoła prawosł. znajduje się Portug. Kościół Prawosł. i kilka parafii prawosł. we Włoszech i Brazylii.
Pozostałe wspólnoty prawosł. to: Wschodni Kościół Staroobrzędowy, liczący ok. 0,5 tys. wiernych i nie mający hierarchii duchownej, 2 małe gminy staroobrzędowców (bezpopowcy i filiponi) oraz 1 gmina sekty chłystów.
PROTESTANTYZM I TRADYCJA PROTESTANCKA
Protestantyzm pojawił się w Polsce w XVI w. w jego 2 gł. denominacjach: luteranizmu i kalwinizmu. Współcześnie w Polsce istnieją wszystkie ważniejsze wyznania protest., oprócz anglikanizmu, chociaż ogólna liczba ich wyznawców ok. 250 tys. (2008); Kościół Ewangelicko-Augsburski liczy ok. 75 tys. wyznawców i 200 duchownych, jest zorganizowany w 16 diecezjach, liczących 134 parafie. Kościół Ewangelicko-Reformowany liczy ok. 3,5 tys. wyznawców i 10 duchownych (2008), skupionych w 8 parafiach. Do okresu reformacji nawiązuje też niewielka liczebnie Jednota Braci Polskich. Z protest. ruchów tzw. drugiej reformacji wywodzi się Polski Kościół Chrześcijan Baptystów (4,8 tys. wiernych, ok. 150 duchownych w 9 okręgach i 81 zborach) oraz Kościół Ewang.-Metodystyczny (4,5 tys. wiernych i 31 duchownych w 41 zborach).
Późny protestantyzm (gł. pochodzenia amer. z XIX w.) reprezentują różne nurty. Irwingianie tworzą Nowoapostolski Kościół w Polsce (5,0 tys. wiernych, 2008); wyznania zielonoświątkowe są reprezentowane przez: Ewangeliczną Wspólnotę Zielonoświątkową, Chrześc. Wspólnotę Zielonoświątkową i największy spośród nich Kościół Zielonoświątkowy (21,5 tys. wiernych). Nurt adwentystyczny reprezentują 4 Kościoły: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (ok. 9,6 tys. wiernych i 60 duchownych w 83 zborach), wyłoniony z niego Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, oraz 2 mniejsze wspólnoty: Kościół Reformowany Adwentystów Dnia Siódmego i Adwentyści Dnia Siódmego — Poruszenie Reformacyjne. Ruch „badaczy Pisma Świętego” tworzy 5 wspólnot wyznaniowych. Największa z nich to „Strażnica” — Tow. Bibl. i Traktatowe — Związek Wyznania Świadków Jehowy (ok. 124,3 tys. wiernych), zwalczana przez władze państw. w okresie PRL, gł. z powodu głoszenia radykalnego pacyfizmu. Pozostałe wspólnoty tego nurtu to: Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego (ok. 2,3 tys. wiernych), Stow. Badaczy Pisma Świętego, Świecki Ruch Misyjny „Epifania” i Związek Badaczy Biblii. Poza wymienionymi nurtami działają jeszcze inne związki wyznaniowe o tradycji protest., np. Kościół Wolnych Chrześcijan (ok. 2,9 tys. wiernych), Kościół Chrystusowy (ok. 3,4 tys.), Stow. Chrześc. Nauki i wspólnota mormonów zrzeszona w Kościele Jezusa Chrystusa Świętych Dni Ostatnich.
ZWIĄZKI WYZNANIOWE NIECHRZEŚCIJAŃSKIE
Są one reprezentowane w Polsce zarówno przez tradycyjne związki wyznaniowe Tatarów (Muzułm. Związek Rel. z ok. 5 tys. wiernych), Żydów (Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich) i Karaimów (Karaimski Związek Rel.), jak i organizacje rel. nawiązujące do religii orientalnych (islamu, hinduizmu, buddyzmu). Te ostatnie przedostawały się do Polski najczęściej z Zachodu i noszą cechy nowych kultów synkretycznych, pozyskujących zwolenników zwłaszcza wśród młodszego pokolenia.
Dla stosunków wyznaniowych w Polsce w ostatnim okresie bardzo znamienny jest rozwój ekumenizmu oraz dialogu między chrześcijanami i wyznawcami innych religii (zwłaszcza judaizmu), w którym rolę szczególną odgrywają takie instytucje, jak Komisja ds. Ekumenizmu i Komisja do Dialogu z Judaizmem przy Konferencji Episkopatu, Polska Rada Ekumeniczna, zrzeszająca 7 Kościołów chrześc. (bez Rzymskokatol.), Rada Zborów Ewangelicznych oraz biblijne towarzystwa.
Bibliografia
Kościół katolicki w Polsce 1918–1990, Warszawa 1991;
A. DZIUBA Informator. Kościół katolicki w Polsce, Warszawa 1993;
„Rocznik Statystyczny” 1994, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Hajnówka, cerkiew Św. Trójcy fot. P. Fabijański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, wnętrze synagogi Tempel fot. K. Kobus/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Klarysek pw. Św. Andrzeja .fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jan Paweł II, Wzgórze Krzyży, Szawle (Litwa), 1993fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Relikwiarz św. Wojciecha, katedra w Gnieźniefot. A. Szymański i L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Obrona klasztoru Paulinów, A. Boy (?), 1659fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bogurodzica, fragment rękopisu z początku XV w., najstarsza polska pieśń zachowana z melodiąfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matki Bożej Częstochowskiej obraz, XIV w., klasztor Paulinów na Jasnej Górze, Częstochowafot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia