Polska. Gospodarka. Transport i łączność

Polska. Gospodarka. Transport i łączność.

Sieć transportowa Polski jest wykorzystywana do przewozów wewnątrzkrajowych oraz tranzytu. Większość przewozów krajowych wykonują kolej oraz pojazdy samochodowe, w przewozach międzynar. duży udział mają: żegluga mor., lotnictwo i rurociągi. Sieć kol. służy gł. do transportu na większe odległości, przewozów ładunków masowych i do podmiejskiego ruchu pasażerskiego. Sieć dróg kołowych w większym stopniu jest wykorzystywana do przewozów lokalnych i regionalnych, a także do niektórych przewozów wyspecjalizowanych (np. ładunków szybko psujących się).

W czasie zaborów sieć linii kol. i dróg kołowych była bardzo zróżnicowana; na ziemiach zaboru pruskiego wynosiła ponad 10 km na 100 km², w Galicji ok. 5 km, a w Królestwie Pol. zaledwie 2,6 km; gęstość sieci dróg bitych wykazywała podobne dysproporcje: zabór pruski — 24,3 km na 100 km², Galicja — 19,4 km, Królestwo Pol. — 6,9 km. Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęto odbudowę zniszczonych w czasie wojny linii kol., dróg i mostów oraz scalanie sieci komunikacyjnej. W 1921 powstało połączenie kol. Warszawa –Poznań (przez Koło i Konin), 1928–33 — Magistrala Węglowa, łącząca Górny Śląsk z Gdynią (największa inwestycja kolejowa Polski w okresie międzywojennym). W 1924–38 wybudowano 17,6 tys. km dróg twardych, przebudowano 2,6 tys. km; 1938 średnia gęstość dróg o nawierzchni utwardzonej wynosiła 16,2 km na 100 km²; w rozwoju sieci drogowej zaznaczało się duże zróżnicowanie regionalne — we wschodniej Polsce na 100 km² przypadało 3 km dróg, w Wielkopolsce — 32,3 km, a na Śląsku — 53,8 km. Na Ziemiach Zachodnich i Północnych (należących wówczas do Niemiec) powstały autostrady, m.in. do Szczecina, która miała być przedłużona do Królewca (zbudowano odcinek Elbląg–Królewiec). Żegluga po odzyskaniu niepodległości przez Polskę korzystała z usług gdańskich armatorów, a następnie własnych; 1922 rozpoczęto budowę portu w Gdyni; powstawały spółki z udziałem pol. kapitału państw.: Żegluga Pol. (1926), Pol.-Bryt. Tow. Okrętowe — Polbryt SA (1928), Pol. Skand. Tow. Transportowe SA (1928), Pol.-Transatlantyckie Tow. Okrętowe SA (1930; od 1934 Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe); od 1935 pol. flotę modernizowano, następował wyraźny wzrost jej tonażu; 1938 było 71 statków powyżej 100 BRT o łącznej pojemności 102 tys. BRT; 1935–38 średnio rocznie przewożono 1460 tys. t towarów (w tym prawie 50% stanowił węgiel) oraz 49 tys. pasażerów. Żegluga śródlądowa, obsługiwana gł. przez firmy prywatne, m.in. Pol. Żegluga Vistula SA (1927), nie odgrywała większej roli w gospodarce ze względu na dużą konkurencję kolei oraz brak dobrze zagospodarowanych szlaków wodnych; 1938 były 2794 statki (1928 — 1509 jednostek), które przewiozły 742 tys. t towarów (gł. węgiel, zboża, cukier) oraz 29 tys. sztuk zwierząt i 1027 m³ drewna. Transport lotn. do 1928 był obsługiwany przez firmy prywatne, m.in. Pol. Przedsiębiorstwo Komunikacji Lotn. Aerolloya, zw. Aerolotem (1923, kapitał pol.-niem.), przedsiębiorstwo Aero (utworzone 1923 z inicjatywy samorządu poznańskiego); 1928 było 5 linii krajowych (pierwszą uruchomiono 1921 na trasie Warszawa–Poznań–Gdańsk) i 1 zagr. (do Wiednia), na których przewieziono 7 tys. pasażerów, 216 t towarów i 23 t przesyłek pocztowych; 1928 powstał rządowy plan polityki lotn. i utworzono Pol. Linie Lotn. LOT (początek działalności 1929), rozwiązano towarzystwa prywatne, korzystając początkowo z należącego do nich taboru; w 2. poł. lat 30. zmodernizowano tabor latający, zakupiono samoloty Lockhead i Douglas, rozbudowano i unowocześniono lotniska; 1938 było 7 stałych linii lotn. i kilka zagr., gł. na trasach północ–południe; 1929–38 przewieziono 217 tys. pasażerów i ok. 5 tys. t ładunków; regularną komunikację lotn. obsługiwało 14 samolotów (1938). W czasie II wojny światowej zniszczono całą flotę powietrzną, zniszczono lub zdemontowano 38% linii kol., 30% nawierzchni dróg, prawie połowę mostów, znaczną część taboru kol., samochodowego i żeglugowego.

Odbudowa linii kol. została w zasadzie ukończona 1950; po wojnie uruchomiono 22,5 tys. km szlaków kol.; wśród nowo wybudowanych linii były m.in. 2 magistrale: Centralna Magistrala Kol. (298 km — Warszawa–Katowice) i szerokotorowa Linia Hutniczo-Siarkowa (400 km) do zaopatrywania Huty „Katowice” w rudę z ZSRR oraz wywozu siarki z Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego bez przeładunku na granicy (od 2001 linia nosi nazwę Linia Hutnicza Szerokotorowa). Od 1980 likwiduje się niektóre, zwłaszcza wąskotorowe oraz mało uczęszczane (choć często lokalnie ważne) linie normalnotorowe. W 2005 długość wszystkich eksploatowanych linii kol. wynosiła 20,3 tys. km (24,4 tys. km w 1980) — 4. miejsce w Europie; linie normalnotorowe stanowią 98,4% (w tym linia szerokotorowa) całej sieci kol.; zelektryfikowanych jest 12,2 tys. km szlaków kol. (58,9% sieci normalnotorowej); średnia gęstość eksploatowanych linii normalnotorowych wynosi 6,6 km na 100 km² (1980 — 7,8 km). Najlepiej (2002) rozwiniętą sieć kol. mają woj: śląskie (18,9 km na 100 km²), dolnośląskie (9,3 km), opolskie (9,3 km), najsłabiej — podlaskie (3,9 km) i lubelskie (4,2). Główne linie kol.: Słubice–Poznań–Warszawa–Brześć (stacja przeładunkowa Małaszewicze), magistrala węglowa GOP–Gdynia, linie z Katowic do Szczecina i na Ukrainę (stacje przeładunkowe w Żurawicy, Medyce); największe węzły kol.: tzw. węzeł węzłów — GOP, Warszawa, Kraków, Szczecin, Wrocław, Poznań, ponadto Koluszki, Tarnowskie Góry (duża stacja rozrządowa), Zbąszynek. Wielkość kol. przewozów towarowych 2003 wynosiła 241,6 mln t (1992 — 199,8 mln t, najmniej od ponad 35 lat; spadek od 1980); zmniejsza się przewóz pasażerów — z 1,1 mld (1980) do 0,3 mld osób (2003). W przewozach towarowych ponad 47% stanowi węgiel, gł. kamienny, i koks, ok. 9,5% kamienie budowlane, żwir i piasek, 7,4% metale i wyroby metalowe, 7,2% rudy, gł. żelaza, 6,9% ropa naftowa i jej przetwory. Około 39% przewozów ładunków ma charakter międzynar.; największy ilościowo jest wywóz węgla kam. i przywóz rudy; wzrasta udział ropy i produktów ropopochodnych, zboża i ziemniaków. Do 2000 przewozy ładunków i pasażerów obsługiwało przedsiębiorstwo Pol. Koleje Państw. (PKP). Zgodnie z ustawą z 8 IX 2000 o restrukturyzacji, komercjalizacji i prywatyzacji PKP następuje przebudowa organizacyjna tego przedsiębiorstwa, w ramach której 1 I 2001 powstało PKP SA (właścicielem 100% akcji jest Skarb Państwa). Nowa spółka wydziela ze swojej struktury inne do prowadzenia poszczególnych segmentów działalności (np. PKP Cargo, PKP Przewozy Regionalne). Czynny tabor normalnotorowy, bardzo znacznie zdekapitalizowany (średni wiek ok. 20 lat), obejmuje: 2,5 tys. lokomotyw (w tym 1,2 tys. elektrycznych), 69,8 tys. wagonów towarowych (w tym ponad 40 tys. węglarek), 3,3 tys. wagonów pasażerskich (2002). PKP planuje: w ruchu pasażerskim — ciągłe rozszerzanie sieci połączeń i pociągów o standardzie EuroCity i InterCity, w przewozach towarowych m.in. — włączenie pol. kolei do eur. podsystemów transportu kombinowanego oraz przystosowanie do istniejących rozkładów jazdy, takich jak m.in. TEEM (Trans Euro Express Merchandisses), TEC (Trans Euro Container).

W 1946–2000 długość dróg o twardej nawierzchni wzrosła z 96 tys. km do 250 tys. km (w tym ok. 16,7 tys. dróg krajowych), ponad 7 razy zwiększyła się długość dróg o nawierzchni ulepszonej — 2000 stanowiła 82% długości dróg o nawierzchni twardej (1945 — 42,8%); średnia gęstość dróg wynosi 79,9 km na 100 km² (1980 — 57,6 km). Najlepiej rozwiniętą sieć drogową mają woj.: śląskie, małopol., łódzkie, mazowieckie. Polska należy do państw o najsłabiej w Europie rozwiniętej sieci dróg szybkiego ruchu; 2004 było 405 km autostrad, w tym 140 km autostrad poniem., znajdujących się obecnie w b. złym stanie technicznym. W 1993 został oprac. program budowy sieci autostrad, który przewidywał zbudowanie 2,6 tys. km płatnych autostrad na trasach: Zgorzelec–Medyka, Świecko–Terespol, Gdańsk–Gorzyce k. Rybnika, Świnoujście–Lubawka (wprowadzona do planu 1994); 1994 sejm przyjął ustawę o autostradach płatnych, które miały być budowane systemem koncesyjnym; powołano Agencję Budowy i Eksploatacji Autostrad; 1997 udzielono koncesji, jednak do 1999 w tym systemie nie zbudowano nawet 1 km autostrady; wiosną 2001 powstał nowy program dostosowania pol. dróg do standardów eur., który zakładał zbudowanie do 2015 ponad 3 tys. km autostrad i dróg ekspresowych (środki miały pochodzić z budżetu, koncesji i pomocy Unii Eur.), a 2002 opracowano kolejny projekt, wg którego do 2005 miało być oddanych do użytku 550 km autostrad (150 km po przebudowie) i miano rozpocząć budowę kolejnych 500 km. Projekt ten nie został zrealizowany. Po 1990 znacznie wzrosło natężenie ruchu samochodowego, związane z ożywieniem ruchu turyst., wymiany handl. i zwiększeniem liczby zarejestrowanych samochodów (11,2 mln samochodów osobowych 2003 — ponad 2 razy więcej niż 1990, 2,3 mln ciężarowych, 83 tys. autobusów).

Transport samochodowy przewiózł 2002 ok. 1 mld t ładunków (77% ogółu przewozów towarowych); w ruchu pasażerskim z tego rodzaju transportu skorzystało ponad 72% podróżujących, tj. ok. 0,8 mld osób. Samochody przejęły większość przewozów na bliższe odległości. Transportem publicznym zajmują się gł. Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej (PKS); przewozy międzynar. wykonują przedsiębiorstwa Pekaes oraz Pekaes Auto Transport SA.

W wielu miastach działa komunikacja miejska, obsługująca ośr. o łącznym zaludnieniu 18,4 mln osób (2000); długość tras komunikacji miejskiej wynosiła 49,8 tys. km, w tym 50% to trasy autobusowe. Od 1983 w Warszawie trwa budowa pierwszej w Polsce linii metra (17 stacji, 2006). Tabor pol. komunikacji miejskiej składa się z 11,6 tys. autobusów, 3,8 tys. tramwajów, 203 trolejbusów i 168 wagonów metra, które łącznie przewożą ok. 5 mld pasażerów rocznie (2000).

Żegluga śródlądowa nie ma istotnego znaczenia w pol. transporcie. Ogólna długość żeglownych dróg wodnych w Polsce wynosi 3813 km (3997 km w 1990), w tym m.in. 500 km rzek skanalizowanych, 348 km kanałów i 329 km dróg jeziornych. Najważniejszą drogą wodną jest system Odry, na który składają się: Kanał Gliwicki, Odra skanalizowana od Kędzierzyna-Koźla do Brzegu Dolnego (poniżej Wrocławia), środkowa Odra — swobodnie płynąca w częściowo uregulowanym korycie (od Brzegu Dolnego do wylotu kanału, łączącego Odrę z Hawelą) oraz swobodnie płynąca do Zalewu Szczecińskiego dolna Odra. Odrą przewozi się gł. węgiel kam., rudy żelaza, apatyty i fosforyty; do 1990 znaczną część ładunków stanowiły czechosłowackie towary tranzytowe; obecnie Czechy korzystają gł. z niem. dróg wodnych. Największe przeładunki są dokonywane w portach w Koźlu, Gliwicach oraz Wrocławiu. Na wschodzie system Odry łączy się z Wisłą przez skanalizowaną Noteć i Kanał Bydgoski. Wisła, na znacznych odcinkach nie uregulowana, jest mało wykorzystywana jako transportowa droga wodna. Najczęściej dokonuje się przewozów na krótkich trasach w rejonie Gdańska, Warszawy (Żerań), Bydgoszczy, Krakowa, Płocka, Torunia; są to gł. materiały budowlane (żwir, piasek) i drewno. System Wisły przez Bug, Narew, Biebrzę, Kanał Augustowski, Czarną Hańczę łączy się z rzekami dorzecza Niemna, a przez Bug i Kanał Dniepr–Bug (dawniej Królewski) z dorzeczem Dniepru; obie te drogi wodne nie są żeglowne. Ze względu na niepełne i niewłaściwe uregulowanie wielu rzek, część dróg wodnych jest niedostępna dla taboru pływającego, nie można też zapewnić tzw. gwarantowanej głębokości koryta tranzytowego (niski poziom wód, zwłaszcza 1989–92 — susza, zmiany koryt rzecznych). W 1992 transport wodny mógł się odbywać jedynie: na Odrze w rejonie Szczecina i między Kędzierzynem-Koźlem a Wrocławiem, na Wiśle w pobliżu Gdańska oraz między Włocławkiem a Płockiem, ponadto lokalnie na Brdzie, Kanale Bydgoskim, Nogacie, Szkarpawie. Drogami wodnymi przewozi się ok. 0,8% ładunków — 7,7 mln t (2002). Od 1980 zmniejsza się tabor pływający pol. żeglugi śródlądowej; liczba holowników spadła w tym czasie z 39 do 20 w 2002, pchaczy z ponad 380 do 239, barek z ponad 1570 do 582. Pasażerska żegluga śródlądowa służy gł. do obsługi ruchu turyst.; 2002 przewiozła 1,6 mln osób (9,3 mln, 1980); dysponuje 111 statkami o łącznej liczbie miejsc — 13,3 tysięcy. Największe znaczenie mają szlaki na Wielkich Jeziorach Mazurskich, kanałach Elbląskim i Augustowskim, a także żegluga przybrzeżna, gł. w zalewach: Szczecińskim i Wiślanym oraz w Zat. Gdańskiej.

Polska żegluga mor. obsługuje przewozy na wszystkie kontynenty. W 2002 flota transportowa pod pol. banderą liczyła 114 statków o łącznej nośności 2281 tys. DWT (w tym 73 masowce — 1919 tys. DWT, 12 zbiornikowców — 57 tys. DWT); w porównaniu z 1980 liczba statków zmniejszyła się ponad 2,5 razy, a nośność prawie 1,8 razy (wycofywanie z użytku jednostek małych na rzecz masowców i kontenerowców, sprzedaż niektórych statków ze względu na trudną sytuację finansową armatorów, przerejestrowanie jednostek pod tanie bandery — reflaging). W 2002 mor. flota transportowa przewiozła 25,2 mln t ładunków (1980 — 39,6 mln t), z tego 3/5 między portami zagr. a 2/5 w korelacji z portami pol. (w początkach lat 80. relacja ta była odwrotna). Żegluga regularna (liniowa) przewiozła ok. 21% ładunków, nieregularna (tramping) ok. 79%. Spadek przewozu towarów drogą mor. jest związany ze zmniejszeniem świat. popytu na usługi w transporcie mor., spadkiem pol. eksportu oraz niską konkurencyjnością pol. usług na świat. rynku żeglugowym (starzejący się tabor — statki w wieku 5 lat i młodsze stanowią 11,4% całej floty handl., a jednostki powyżej 20 lat 44%). W pol. portach mor. 2002 przeładowano 49 mln t ładunków (ok. 21% mniej niż 1980), w tym gł. zboże, węgiel kam. i koks oraz rudy metali, ropę naftową. Przeładunki skupiają się w Gdańsku (36% ogółu przeładunków), Świnoujściu (21%), Szczecinie (20%) i Gdyni (19%) oraz Policach i Stepnicy; niewielkie znaczenie ma Kołobrzeg; największy spadek przeładunków wystąpił w portach Kołobrzegu (ponad 2,5 raza mniej niż w 1990) i Gdyni. W 1994 do pol. portów handl. weszło ponad 35 tys. statków (1980 — 11 491), o łącznej pojemności netto 40,5 mln RT. Ruch pasażerski i przewóz samochodów w żegludze mor. obsługują gł. promy, w niewielkim stopniu statki pasażerskie obcych bander i statki handlowe. Żegluga promowa dysponuje 7 promami o łącznej nośności 18 tys. DWT; przeważają jednostki wyeksploatowane (z 1966–79); konieczna jest modernizacja floty promowej. Promy (pasażersko-samochodowe i kol.-samochodowe) obsługują gł. żeglugę na Morzu Bałtyckim; do najważniejszych połączeń należą: Świnoujście–Kopenhaga, Gdańsk–Oxelösund (do 1989 Gdańsk–Nynäshamn). Największym portem pasażerskim jest Szczecin ze Świnoujściem (przyjazdy — 1,12 mln osób, wyjazdy — 1,07 mln w 2000); porty pasażerskie znajdują się również w Gdańsku i Gdyni.

Transport lotn. ma znaczenie gł. w międzynar. przewozach pasażerskich; 2001 skorzystało z niego ponad 5,7 mln osób, z tego ok. 3,2 mln pasażerów przewiozły Pol. Linie Lotn. LOT, a pozostałą część przewoźnicy zagr., m.in. British Airways, Lufthansa, Delta, American Airlines, KLM. Polskie Linie Lotn. LOT utrzymywały regularną komunikację z 31 państwami i 46 miastami w tych państwach oraz 10 pol. miastami. Flota LOT-u należy do najmłodszych na świecie; w latach 90. XX w. nastąpiła jej całkowita wymiana — z samolotów radzieckich na maszyny produkcji zachodniej (Boeingi, ATR 72). Zwiększa się ilość przewiezionych ładunków z 12 tys. t (1989) do 22,1 tys. t (2001). Największym portem lotn. (krajowym i zagr.) jest Okęcie (4,3 mln pasażerów, 2001); ponadto Kraków-Balice (495 tys.), Gdańsk-Rębiechowo (252 tys.), Wrocław-Strachowice (211 tys.), Poznań-Ławica (205 tys.), Katowice-Pyrzowice, Szczecin-Goleniów, Rzeszów-Jasionka.

Inną formą transportu są rurociągi. Od 1964 przez Polskę przebiega rurociąg naft. Przyjaźń, transportujący ropę z Rosji; od niego zbudowano odgałęzienie do rafinerii i portu naft. w Gdańsku oraz z rafinerii płoc. rurociągi dystrybucyjne paliw do Warszawy i Koluszek. Długość rurociągów do przetłaczania ropy i produktów naft. wynosi 2285 km (2003); przesłano nimi 51,8 mln t ropy i paliw. Bardziej rozgałęziona jest sieć gazociągów, dostarczających gaz ziemny ze złóż pol. i ros. do większości województw; regionalny charakter mają sieci gazociągów gazu koksowniczego.

Świadczeniem usług łączności zajmują się przedsiębiorstwa: Poczta Pol. (ok. 8,2 tys. placówek pocztowych i telekomunik.) oraz Telekomunikacja Pol. SA (91,2% udziału w rynku telefonii stacjonarnej, 28% — telefonii komórkowej, 2001). Od pocz. lat 90., kiedy P. znajdowała się na jednym z ostatnich miejsc w Europie pod względem rozwoju sieci telefonicznej, do 2002 znacznie zwiększyła się liczba abonentów telefonii przewodowej z 1,9 mln (54 na 1000 mieszk. 1980) do 10,9 mln (285 abonentów na 1000 mieszk., 2002), w tym w miastach 75%; w 2. poł. lat 90. nastąpił dynamiczny rozwój telefonii komórkowej (m.in. sieci Centertel, Era, Idea) — 13,9 mln abonentów (75 tys. w 1995) oraz 2,9 tys. w międzynar. sieci telefonicznej Komertel. Sieć telefonów rządowych (niezależna od Telekomunikacji Pol. SA, obsługiwana przez wojsko) ma pojemność ok. 2 tys. numerów. W 1990–2000 ponad 15-krotnie zwiększyła się liczba rozmów międzynar. i 8-krotnie liczba rozmów międzymiastowych. Dynamicznie rozwija się Internet — liczba jego użytkowników wzrosła z 2,3 mln (w tym 1/6 stanowiły gospodarstwa domowe) w 1999, czyli ok. 6 na 100 mieszk. (w Unii Eur. — ok. 16, w USA 52) do 3,8 mln w 2000, czyli ok. 10 na 100 mieszk. (w Unii Eur. — ok. 31).

Do sieci łączności zalicza się też stacje radiowe i telew.; 1994 było 2002 było 260 stacji nadawczych i 308 nadajników, 508 naziemnych stacji satelitarnych nadawczo-odbiorczych i 243 stacje retransmisyjne. W 1993 została powołana Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji; od 1993 zajmuje się m.in. przyznawaniem prywatnym nadawcom koncesji na nadawanie programów telew. i radiowych w sieci lokalnej i ogólnopolskiej.

Stacja satelitarna EUTELSAT w Psarach-Kątach, zdjęcie lotnicze.