Białoruś. Historia

Białoruś. Historia.

Do końca X w. prawie całe terytorium Białorusi zasiedliły plemiona słowiańskie (Krywicze, Dregowicze, Radymicze), które stopniowo zasymilowały dotychczasowych mieszkańców — Bałtów. Najwcześniejsze organizacje państwowe, m.in. księstwo połockie w X w., znalazły się w składzie Rusi Kijowskiej, a po jej upadku były XIII–XIV w. stopniowo włączane do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyjęcie chrześcijaństwa wschodniego (988) włączyło ziemie białoruskie do kręgu kultury bizantyńskiej. Podstawą ustawodawstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego stało się białoruskie prawo zwyczajowe i pisane, skodyfikowane w statutach litewskich (1529, 1566, 1588), obowiązujących do połowy XIX w. Język ruski, ukształtowany pod przemożnym wpływem języka starobiałoruskiego, był na Litwie językiem państwowym (do XVII w.) i do końca XVI w. — literackim.

Stan rycerski, rozwinięty w Polsce, wchłonął bojarów litewskich i ruskich, tworząc szlachtę z różnym etnicznym rodowodem, jednolitą kulturowo (głównie wzory łacińsko-polskie). W 1596 część ludności wraz z hierarchią prawosławną przeszła do powstałego po unii brzeskiej Kościoła unickiego. Liczne wojny Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą, dwa ośrodki pretendujące do zjednoczenia dawnych ziem ruskich, nie tylko przyczyniały zniszczeń, ale stworzyły swoisty, etnicznie nieokreślony element na ziemiach spornych, zwłaszcza na Smoleńszczyźnie. Od XVI–XVII w. powoli rodziła się białoruska świadomość narodowa, pobudzana m.in. przez powstania kozackie.

W wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej (1772–95) cała Białoruś znalazła się w państwie rosyjskim. Władze carskie nie uznawały odrębności narodowej Białorusinów, brutalnie, często krwawo, rozprawiały się z unitami, zmuszały do sztucznego wyboru między kulturą i narodowością rosyjską a polską. Na Białorusi zachowano też przedrozbiorowe stosunki społeczne, z pańszczyzną włącznie. Zniesienie pańszczyzny (1861), wyzwoleńcze hasła powstania styczniowego 1863–64 oraz stopniowe upowszechnianie się elementarnej oświaty ludowej stwarzały przesłanki do ukształtowania się ruchu narodowej. Jego inicjatorami byli głównie przedstawiciele miejscowej szlachty katolickiej (K. Kalinowski, W. Dunin-Marcinkiewicz, F. Bahuszewicz). Zapoczątkowali oni proces tworzenia nowoczesnej białoruskiej świadomości narodowej. Ruch ten nasilił się na początku XX w. pod hasłem walki o odrodzenie białoruskiej kultury i państwowości, początkowo w formie autonomii w państwie rosyjskim. W Petersburgu, Wilnie i Mińsku powstały ośrodki działalności wydawniczej i politycznej oraz ośrodki przygotowania kadr nar. duchowieństwa katolickiego.

Szczególny wpływ na rozbudzenie aspiracji narodowych i społecznych wywarły wydarzenia I wojny światowej: klęski armii rosyjskiej, obalenie caratu (1917) i okupacyjna polityka Niemiec na Białorusi (1915–17). Niemcy jako pierwsze wielkie mocarstwo uznały odrębność narodu i języka białoruskiego, sprzyjały rozbudowie szkolnictwa, działalności kulturalnej, aczkolwiek ziemie białoruskie traktowały jako część państwa rosyjskiego. Istniejąca od lipca 1917 Rada Białoruska szukała początkowo pomocy Korpusu Polskiego gen. J. Dowbora-Muśnickiego, następnie Niemców. Powołany przez nią rząd upadł wraz z opanowaniem (do końca XII 1918) większej części Białorusi przez Armię Czerwoną.

W toku rozpoczętej III 1919 wojny polsko-bolszewickiej znaczną część ziem białoruskich zajęły wojska polskie, a odezwa J. Piłsudskiego Do narodów Wielkiego Księstwa Litewskiego wzbudziła nadzieje wielu białoruskich ugrupowań politycznych na odbudowę swej państwowości przy poparciu Polski. Nadzieje te przekreśliła działalność Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i letnia (1920) kontrofensywa Armii Czerwonej. W rezultacie, zgodnie z postanowieniami traktatu pokojowego w Rydze (1921), Białoruś została podzielona między Polskę a sowiecką Rosję. W jej części wschodniej została odnowiona Białoruska SRR. W latach 20. zwiększono jej terytorium, odbudowano zniszczenia wojenne, realizowano pod patronatem władz bolszewickch politykę białorutenizacji, obliczoną m.in. na odpowiedni efekt propagandowy wśród Białorusinów za granicą. W końcu lat 20. nastąpiła zmiana kursu politycznego — rozpoczęto forsowną industrializację i przymusową kolektywizację rolnictwa, a dotychczasową białorutenizację uznano za szkodliwy czynnik dezintegracji polityczno-społecznej i przystąpiono pod hasłem walki z tzw. narodowym demokratyzmem do planowej eksterminacji elity intelektualnej sowieckiej Białorusi. Nadrzędnym celem władz polskich na inkorporowanych do II RP ziemiach zachodniobiałoruskich było ich zespolenie z resztą kraju. Wzmocnieniu polskiego stanu posiadania służyła polityka gospodarcza (osadnictwo, reforma rolna) i kulturalna. W rezultacie wszystkie liczące się ugrupowania białoruskie, bez względu na ich ideol. zabarwienie znajdowały się w opozycji wobec władz. Sytuację narodowościową komplikował brak świadomości u znacznej części ludność, głównie Polesia (tzw. tutejsi)

We IX 1939 Armia Czerwona zajęła wschodnie obszary Polski. W warunkach terroru policyjnego wybrano Zgromadzenie Ludowe Białorusi Zachodniej w Białymstoku, które 28–30 XI 1939 proklamowało władzę sowiecką, przyjęło deklarację o konfiskacie wielkiej własności ziemskiej, nacjonalizacji banków i zwróciło się do władz ZSRR o włączenie zachodniej Białorusi do Białoruskiej SRR W czasie okupacji niemieckiej (VI 1941–VII 1944), wobec wcześniejszych rozczarowań polityką sowiecką i polską, działacze białoruscy dążyli do wzmocnienia świadomości narodowej, czemu sprzyjała niemiecka administracja cywilna. Białoruski charakter odzyskała administracja, szkolnictwo, działalność kulturalna, prasa, wydawnictwa. Powołany został najwyższy organ przedstawicielski Białoruska Centralna Rada, stworzono formacje policyjne i wojskowe do zwalczania partyzantki sowieckiej. Wojna przyniosła Białorusi ogromne zniszczenia i starty ludzkie (ok. 2 mln), pogłębione przez wyjazd kilkuset tysięcy Polaków (gł. 1945–47) na zachód i deportacje sowieckie.

Po wojnie zlikwidowano skutki najdotkliwszych dla gospodarki zniszczeń, ale depopulacja i stagnacja, pogłębiająca się w całym ZSRR, hamowała także rozwój Białorusi. W latach 70. podjęli działalność pierwsi białoruscy dysydenci Pierestrojka i głasnost' sprzyjały ożywieniu świadomości narodowemu na Białorusi: VII 1990 białoruska Rada Najwyższa proklamowała suwerenność, a 25 VIII 1991 — niepodległość. W XII 1991 Białoruś wspólnie z Rosją i Ukrainą powołała Wspólnotę Niepodległych Państw. W 1994 wybory prezydenckie, przeprowadzone po rządami nowej konstytucji, wygrał populistyczny polityk A. Łukaszenka. W VI 1996 parlament, po uprzednim referendum, wprowadził nowe godło i flagę państwową. Z inicjatywy Łukaszenki, dążącego do ścisłej integracji z Rosją, oba państwa utworzyły IV 1996 Wspólnotę Suwerennych Republik, przekształconą IV 1997 w Związek Białorusi i Rosji (ZBiR). Od 1997 władze Białorusi wzmogły politykę represyjną wobec działaczy opozycyjnych. Wygrywane przez Łukaszenkę wybory parlamentarne i prezydenckie oraz referenda zostały skrytykowane przez misje OBWE, Unię Europejskiej i USA za łamanie procedur demokratycznych. Do wzmożenia walki z opozycją oraz niezależnymi mediami i organizacjami społecznymi (w tym ze Związkiem Polaków na Białorusi) doszło 2005–06, przed kolejnymi wyborami prezydenckimi w III 2006, w których wg oficjalnych danych zwyciężył po raz trzeci Łukaszenka. Protesty opozycji demokratycznej zostały brutalnie stłumione. Wyniki kolejnych wyborów prezydenckich (2010, 2015, 2020), oficjalnie wygranych przez Łukaszenkę, zostały również oprotestowane przez opozycję. Od 2021 kryzys migracyjny na granicy polsko-białoruskiej. Władze białoruskie wspierają rosyjską inwazję na Ukrainę, zezwalając m.in. na używanie swojego terytorium jako bazy wypadowej dla wojsk rosyjskich.