Reymont Władysław Stanisław

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Reymont Władysław Stanisław, właśc. S.W. Rejment, ur. 7 V 1867, Kobiele Wielkie k. Radomska, zm. 5 XII 1925, Warszawa,

powieściopisarz, nowelista, autor Chłopów.

Urodził się 7 V 1867 w Kobielach Wielkich koło Radomska. Był synem wiejskiego organisty. Prawdopodobnie ok. 1888 przekształcił sobie nazwisko na Reymont, tak bowiem od 1889 podpisywał listy. W 1880–84 uczeń krawiecki w Warszawie (u swego szwagra, K. Jakimowicza), wyzwolony na czeladnika. W 1883 uzyskał jedyne znane świadectwo ukończenia III klasy Warszawskiej Szkoły Niedzielno-Rzemieślniczej. W 1884(?)–1887 aktor w wędrownych trupach teatralnych pod pseudonimem Urbański. W 1888–93 robotnik na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (Rogów, Krosowa, Lipce, ob. Lipce Reymontowskie). Około 1890 w Częstochowie nawiązał kontakty ze spirytystami, które wywarły silny wpływ na jego życie psychiczne i twórczość.

Prace literackie, podróże

Pod koniec 1893 przeniósł się do Warszawy, żyjąc wyłącznie z prac literackich. Rozgłos zyskał studium środowiskowym Pielgrzymka do Jasnej Góry (1895; uczestniczył w chłopskiej pielgrzymce podczas obchodów 100. rocznicy powstania kościuszkowskiego 1794), w którym dał się poznać jako artysta o niezwykłej wrażliwości zmysłowej, ukazujący w plastycznych opisach bogactwo otaczającego świata. W 1895 wyjechał z rodziną Jakimowiczów do Włoch. W 1896 przebywał w Łodzi, zbierając materiały do Ziemi obiecanej. Dużo podróżował (Rzym, Berlin, Bruksela, Londyn), najczęściej i najdłużej przebywał w Paryżu. W 1900 w katastrofie kolejowej koło Warszawy uległ poważnej kontuzji, której skutki odczuwał do końca życia. Wysokie odszkodowanie, jakie otrzymał (40 tys. rubli), polepszyło znacznie jego trudną sytuację materialną. W 1902 po poślubieniu Aurelii z Szacsznajdrów Szabłowskiej wyjechał do Francji, gdzie w Bretanii pracował nad Chłopami. Rewolucję 1905 przeżył w Warszawie. Tu również przebywał podczas I wojny światowej, zajmując się pracą literacką oraz działalnością w komitetach społecznych i obywatelskich. W 1917 otrzymał nagrodę Polskiej Akademii Umiejętności za Chłopów. Po odzyskaniu niepodległości dwukrotnie (1919 i 1920) wyjeżdżał do środowisk polonijnych w USA z apelami o pomoc dla odbudowującej się Polski. W 1920 zakupił Kołaczkowo koło Wrześni. Żywo interesował się filmem, był jednym ze współtwórców pierwszej polskiej spółdzielni kinematograficznej. Po raz ostatni wystąpił publicznie 15 VIII 1925 jako członek PSL-Piast na święcie ludowym w Wierzchosławicach. Pogrzeb Reymonta stał się wielką manifestacją narodową. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, a jego serce wmurowano w filarze kościoła Św. Krzyża, tamże.

Wczesna twórczość

Od 1882 pisywał wiersze odtwarzające codzienność w warsztacie krawieckim (ogłoszone w niewielkiej części). Debiutował 1892 jednocześnie jako korespondent warszawskiego „Głosu” (Spod Rogowa) i nowelista w krakowskiej „Myśli” (Wigilia Bożego Narodzenia). W 1892–94 powstało 17 opowiadań, z których 4 odnoszą się do chłopskiego bytowania (Suka, Śmierć, Zawierucha, Tomek Baran, wyd. w zbiorze Spotkanie 1897). Pozostałe rozgrywają się w środowisku miejskim, kolejarskim, aktorskim, szlacheckim i obejmują tematycznie wszystkie sfery penetrowane później literacko. Utwory te, łącząc realistyczną tematykę obyczajową z naturalistyczną obserwacją oraz technikę impresjonizmu z ekspresjonistyczną dynamiką słowa, stanowią wyraźne wyjście poza krąg przypisywanego Reymontowi naturalizmu. W cyklu utworów nawiązujących do doświadczeń z życia w zespołach aktorskich (m.in. Franek 1894, Komediantka 1896), ukazał konflikt: artysta–filister. W Fermentach (1897), prawdopodobnie pod wpływem F. Dostojewskiego, przedstawił stan rozdwojenia jaźni ojca bohaterki. W 1895–99 pracował nad Ziemią obiecaną (1899), jedną z najlepszych swych powieści; zawarty w niej obraz miasta-molocha ukazuje niszczącą psychicznie „patologię milionerów” i społeczno-moralne konsekwencje pogoni za zyskiem, a także samotność człowieka wśród ludzi. Antyurbanizm Reymonta wynikał z jego filozofii przyrody i natury. Życie naturalne jest autentyczne, a więc pozytywne, miejskie nieautentyczne, nienaturalne, negatywne.

Chłopi

W 1899–1908 tworzył głównie, lecz nie jedynie, Chłopów (t. 1–4 1902–09), wielką epopeję życia wiejskiego, której kompozycja i przesłanie filozoficzne są oparte na rytmie natury. Dzieło zostało zlokalizowane w autentycznej wsi Lipce na południu dawnego Księstwa Łowickiego i napisane w dialogach gwarą (z wykluczeniem mazurzenia). W partiach odautorskich pisarz stosował oprócz gwary różne odmiany polszczyzny literackiej, po stylizację młodopolską włącznie. Akcja obejmuje 10 miesięcy, rozpoczyna się wczesną jesienią podczas wykopków, kończy w następnym roku po żniwach. Fabuła Chłopów daje się ułożyć w trzy ciągi. Pierwszy z nich dotyczy głównych bohaterów i całej społeczności wiejskiej. Gromada lipecka tworzy tło zróżnicowane w doborze typów ludzkich oraz w ich psychice: dwór, ksiądz, organista, sołtys, młynarz, arendarz, biedniacy i żebracy, wędrowny prorok i nauczyciel ludowy — Roch, chłopski eks-powstaniec z 1863 — Kuba. Bogacz-chłop Maciej Boryna, niestary jeszcze wdowiec, żeni się wbrew woli potomstwa z młodą i pełną erotycznego temperamentu pięknością wiejską Jagną. Wywołuje to konflikt z pierworodnym synem Antkiem. Wraz ze swą rodziną oczekiwał on na schedę po ojcu, tymczasem musi opuścić jego domostwo. Spór staje się tym ostrzejszy, że Jagna zostaje kochanką Antka, co wykrywa Boryna-ojciec. Wczesną wiosną dochodzi do bójki o las między dworskimi a wsią, która posiadając na tym lesie popańszczyźniane serwituty, nie chce dopuścić do jego wyrębu. Antek staje w obronie ojca i wraz z młodymi gospodarzami z Lipiec idzie do więzienia. O pełnej już wiośnie umiera Maciej Boryna, który na skutek bójki doznał paraliżu. Latem gospodarze wracają do wsi. Gromada, oburzona licznymi romansami Jagny, wywozi ją poza wieś i obrzuca kamieniami. Dalszy ciąg cyklu miał się rozgrywać na polskiej emigracji chłopskiej w Stanach Zjednoczonych, dokąd Reymont zamierzał przenieść z Lipiec wybranych bohaterów. Losy Macieja Boryny przebiegają zatem od hucznego weseliska po jego pogrzeb i stypę, co łączy się z drugim ciągiem Chłopów. Jest nim znamienny dla dawnej wsi polskiej rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny. Składa się z wielkich świąt dorocznych, odpustów, obrządków, obyczajów towarzyszących narodzinom, życiu i śmierci. Zaczerpnął je pisarz z kościelnego kalendarza obrzędowego oraz z pradawnych wierzeń ludowych, utrwalonych w folklorze. Istnieje w dziele znakomicie eksponowany ludowy rok zwyczajów, wróżb, przesądów, uroczystości rodzinnych ze szczególnym rytuałem pieśniowo-teatralnym. Ta warstwa strukturalna Chłopów sugeruje w intencji pisarza podporządkowanie jednostki nakazom i moralności gromady. Trzeci ciąg cyklu wyznacza przebieg czasu, wyrażony przez niezmiennie powtarzalny rytm pór roku i kolejnych miesięcy, oraz, narzucony przez ów rytm przyrody, tok prac rolniczych. Pisarz gospodaruje czasem głównie za pośrednictwem szeroko rozbudowanych opisów przyrody o charakterze liryczno-nastrojowym. Stanowią one ramy dla spraw ludzkich w powieści, stają się dla nich uwerturą bądź finałem. Pominięcie niektórych dat, jak np. święta Nowego Roku, tym mocniej zakotwicza powieść w potoku czasu, wciąż płynącego. Trzy te ciągi nadały Chłopom charakter epicki, polegający na tym, że istnieje w nich swoista gradacja: losy i przygody indywidualne jednostki są uzależnione od społeczeństwa i prac przez nie wykonywanych, a to z kolei jest uzależnione od przyrody, czasu i biologii obecnej w ludzkiej egzystencji. Te walory epickie w niczym nie zwietrzały, lecz zdają się przybierać na sile, w miarę jak historia się oddala od pierwowzorów powieści. Nie mylił się twórca powiadając: „Wszystko, com napisał do Chłopów, jest moim wstępem literackim”. W 1924 Reymont otrzymał Chłopów Nagrodę Nobla. Powieść ta jest drugą obok Na skalnym Podhalu K. Przerwy Tetmajera skarbnicą polskiego folkloru ludowego, traktowaną przez badaczy jako dokument; przełożona na kilkanaście języków zyskała światową popularność.

Pozostałe utwory

W cyklu związanym z rewolucją 1905 (tom nowel Na krawędzi 1907) Reymont przeszedł od aprobaty walki, w której widział „czwarte powstanie” polskie, do obawy przed jej społecznymi konsekwencjami. Postawie rewolucyjnej przeciwstawił apologię walki o niepodległość (Ave Patria 1907). W tymże czasie napisał opowiadania o walce unitów o wiarę i świadomość narodową (Matka 1904, Z ziemi chełmskiej 1910). W opowiadaniach związanych tematycznie z pobytem w Bretanii znalazły wyraz zainteresowania przeżyciami parapsychologicznymi, światem zwidów i majaczeń (Burza, Tęsknota, Ostatni, wydane w zbiorze Burza 1907). W szkicu powieściowym Marzyciel (1908) Reymont sięgnął do doświadczeń z pracy na kolei; skontrastował senną rzeczywistość małej stacji kolejowej z wizją śnioną przez bohatera, kasjera kolejowego, którego tęsknota za innym życiem doprowadza do defraudacji i ucieczki do Paryża, a ostatecznie do samobójstwa; szkic, w którym uwidocznił się wpływ Dostojewskiego (o wiele głębszy niż początkowo sądzono), należy do najwybitniejszych a zapomnianych utworów Reymonta; Wampir (1911) to powieść całkowicie chybiona, w której roi się od obrazów halucynacji, seansów spirytystycznych itd. Trylogia Rok 1794 (1913–18), ukazująca dzieje powstania kościuszkowskiego, została zamierzona jako pierwsza część wielkiego dzieła historycznego, łączącego przeszłość z teraźniejszością; w powieściowej antyutopii Bunt (1924), ujętej w formę bajki zwierzęcej, zawarł ostrzeżenie przed rewolucją społeczną.

Znaczenie i ocena twórczości

Twórczość Reymonta, bogata ilościowo i wszechstronna tematycznie, nie daje się ująć w klamry jednoznacznych ocen. Obok dzieł wielkich, stanowiących nie tylko trwałe pozycje w kulturze polskiej i światowej, lecz także prekursorskich w stosunku do prozy współczesnej, znajdują się utwory chybione. Wielka epopeja chłopska nie powinna przesłaniać innych osiągnięć literackich autora Fermentów, Ziemi obiecanej czy Marzyciela, do dziś czytelnych i żywych. Utwory Reymonta były niejednokrotnie filmowane (np. Chłopi 1922, reżyseria E. Modzelewski, 1973 serial telewizyjny oraz film pełnometrażowy, reżyseria J. Rybkowski, Ziemia obiecana 1927, reżyseria A. Węgierko i A. Hertz oraz 1975, reżyseria A. Wajda, Komediantka 1987 film pełnometrażowy i 1988 serial, reżyseria J. Sztwiertnia) i przekładane na języki obce. Obchodzona 1967 pod patronatem UNESCO 100 rocznica urodzin Reymonta i Rok Reymontowski ogłoszony 2000 w 75 rocznicę śmierci pisarza potwierdzają żywotność jego literackich dokonań.

Bibliografia

Pisma, wyd. kryt., t. 1–7, Warszawa 1968–74;

Dzieła wybrane, t. 1–7, Warszawa 2000;

Korespondencja 1890–1925, Warszawa 2002.

Dyplom Nagrody Nobla z 1924 dla W.S. Reymonta.

Wajda Andrzej, Ziemia obiecana, kadr z filmu 1974.

Reymont Władysław Stanisław, Za frontem, strona tytułowa

Chłopi, kadr z filmu, reż. J. Rybkowski (1973)