religioznawstwo
 
Encyklopedia PWN
religioznawstwo,
dyscyplina nauki, której przedmiotem badań jest religia we wszelkich jej przejawach i aspektach;
niekiedy uważana, obok teologii i filozofii religii, za jedną z nauk o religii, określanych zbiorczym terminem nauki religiologiczne lub religiologia. Chociaż zainteresowanie religią i refleksją nad nią towarzyszą kulturze od starożytności, to jednak religioznawstwo jako dyscyplina nauk. jest bardzo młode: jego początki przypadają na lata 70. XIX w. Na powstanie religioznawstwa złożyły się 3 gł. czynniki: pobudzająca refleksję nad religią różnorodność filoz. koncepcji religii głoszonych przez myślicieli oświecenia, a zwł filozofów 1. poł. XIX w. (G.W.F. Hegel, L. Feuerbach, K. Marks), ujmujących religię w perspektywie dziejów ludzkości; bujny rozwój nowych prądów i szkół w teologii XIX-wiecznej, pośród których teologia liberalna i teologia dialektyczna najbardziej zainspirowały namysł nad religią jako zjawiskiem ogólnoludzkim; gwałtowny rozwój nauk humanist. i społ. (archeologia, historia, językoznawstwo, etnografia, socjologia, psychologia), które rodzącej się nauce o religii dostarczyły gotowych koncepcji, modeli teoret. i metod badawczych, a zarazem zgromadziły ogromny materiał faktograficzny dotyczący wielu religii świata. Za twórców religioznawstwa jako odrębnej dyscypliny nauk. można uznać przede wszystkim 3 uczonych: F.M. Müllera, który przez zastosowanie metody porównawczej do badań nad treścią wierzeń (mitów) położył podwaliny pod religioznawstwo porównawcze; E.B. Tylora, który jako twórca ewolucjonistycznej szkoły w religioznawstwie skierował zainteresowania religioznawców na problematykę genezy i rozwoju religii, a tym samym na historię religii; K.P. Tielego, który jako pierwszy w badaniach nad religiami starał się scalić metody hist. i porównawczą, a zarazem był organizatorem pierwszej w świecie katedry historii religii na uniwersytecie w Lejdzie oraz autorem pierwszego systematycznego podręcznika historii religii (wyd. 1876). Pojawienie się religioznawstwa jako odrębnej dyscypliny nauk. znalazło również odzwierciedlenie w powstaniu pierwszych katedr religioznawstwa na uniwersytecie (1873 w Genewie, 1876 w Amsterdamie, Groningen, Lejdzie i Utrechcie), często wyodrębnionych z wydziałów teol., w organizowaniu kongresów religiozn. (pierwszy 1900 w Paryżu), wyd. periodyków (od 1880) i encyklopedii religiozn. (pierwsza 1876–82), a także w zakładaniu nauk. stowarzyszeń religiozn., z których najważniejsze, Międzynarodowe Stowarzyszenie Historii Religii, założono 1950. Wprowadzona do religioznawstwa przez Tielego metoda hist.-porównawcza znalazła w XX w. szerokie zastosowanie, co ma swój wyraz w dość często używanym określeniu religioznawstwa jako porównawczej historii religii. W ramach tak rozumianego religioznawstwa powstawało jednak wiele odrębnych nurtów i szkół religiozn., które wychodząc z własnych założeń metodol. i filoz., w praktyce różnie realizowały założenia metody hist.-porównawczej. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. silnym bodźcem do tworzenia nowych koncepcji badawczych był kryt. stosunek większości badaczy do koncepcji i dokonań nauk. szkoły ewolucjonistycznej dominującej w XIX w. W polemice z ewolucjonizmem ukształtował się nurt kulturowo-hist., którego gł. przedstawicielem był W. Schmidt, twórca koncepcji pramonoteizmu, oraz nurt funkcjonalistyczny, w którym największy wkład do rozwoju religioznawstwa wniósł B. Malinowski. Metodologiczny pluralizm w religioznawstwie XX w. powiększały jeszcze badania nad religią prowadzone przez socjologów, zainspirowane koncepcjami A. Comte’a, É. Durkheima i M. Webera, oraz psychologów i psychoanalityków, zainicjowane przez W. Jamesa, Z. Freuda, C.G. Junga i E. Fromma. Chociaż najmocniej akcentowało empiryczny i nauk. charakter badań religiozn., jego dokonania najsilniej zdradzały zależność od przyjętych a priori założeń filozofii marksist., co sytuowało tak uprawianą naukę na pograniczu nauki i filozofii religii lub wręcz ideologii. W ostatnich dziesięcioleciach największy wkład do religioznawstwa wniosły koncepcje i dokonania nauk. religioznawców zaliczanych do fenomenologicznej szkoły w religioznawstwie, która w najbardziej twórczy sposób realizowała ideę religioznawstwa jako porównawczej historii religii, wykorzystując w swoich badaniach różne metody badawcze (metodę hist., komparatystykę, systematykę opisową, typologię), nie tracąc jednak nigdy z pola widzenia gł. przedmiotu badań, za jaki uznaje fenomen rel., kategorię jedyną w swoim rodzaju, nieredukowalną do kategorii badawczych innych nauk, a opisywaną i wyjaśnianą za pomocą pojęć swoiście fenomenologicznych, takich jak sacrum, hierofania itp. Do gł. przedstawicieli tej szkoły należeli R. Otto, wychodzący w swych badaniach od psychologii aktu rel., G. van der Leeuw, twórca najbardziej wszechstronnej systematyki i typologii zjawisk rel., oraz M. Eliade, twórca oryginalnej koncepcji w religioznawstwie, zw. morfologią sacrum.
Współcześnie religioznawstwo stanowi interdyscyplinarną dziedzinę badań nad religią w różnych jej aspektach. Metodologiczny pluralizm w religioznawstwie powoduje, że nie ma ono jednoznacznego statusu naukowego. Uważane niekiedy za naukę nomotetyczną, tj. ustalającą prawa (zwłaszcza religioznawstwo marksist.), najczęściej jednak uchodzi za naukę idiograficzną, tj. opisującą fakty jednostkowe (zwłaszcza w fenomenologii religii). Do ważnych zagadnień metodol. religioznawstwa należy również ustalenie relacji i wytyczenie granic pomiędzy religioznawstwem a teologią, oraz pomiędzy religioznawstwem a filozofią religii. Zazwyczaj zakłada się, że w odróżnieniu od teologii religioznawstwo powinno wystrzegać się formułowania sądów wartościujących, a w odróżnieniu od filozofii religii nie powinno stawiać kwestii metafizycznych. Postulowana neutralność religioznawstwa rzadko jednak bywała realizowana w praktyce, o czym najdobitniej świadczy przypadek religioznawstwa marksist. uprawianego w ZSRR i państwach bloku sowieckiego. Odrębny problem metodol. stanowi relacja religioznawstwa do socjologii, psychologii i geografii religii. Niekiedy są one traktowane jako działy religioznawstwa, niekiedy jako nauki pomocnicze, a niekiedy jako odrębne dziedziny naukowe. Stosując metody przejęte z socjologii i psychologii, badają one ważne zjawiska nie zawsze doceniane w przeszłości w religioznawstwie, takie jak więź rel. w obrębie wspólnot ludzkich czy doświadczenie rel. jako akt psychiczny, wzbogacając ogólną wiedzę religioznawczą. Wielki wkład w rozwój wiedzy o religii wniosły również hermeneutyka (P. Ricoeur) i filoz.-lingwistyczna analiza języka rel. (bryt. filozofia analityczna), pozostające jednak poza obrębem religioznawstwa jako dyscypliny naukowej. Wielość szkół, metodologii i stanowisk badawczych we współcz. religioznawstwie nie mogą przesłonić jednak faktu, że od powstania szkoły fenomenologicznej nie pojawiła się w religioznawstwie żadna nowa próba systematycznego ujęcia religii w całym bogactwie jej przejawów, podobna do tej, jakiej dokonali w swych pracach np. G. van der Leeuw i M. Eliade.
Religioznawstwo w Polsce. Prekursorami religioznawstwa w Polsce byli m.in. filolog klas. i orientalista I. Radliński oraz etnograf S. Poniatowski. W okresie międzywojennym gł. zainteresowania uczonych skupiły się na socjologii religii (L. Krzywicki, S. Czarnecki), psychologii religii (W. Witwicki, W. Dawid, S. Błachowski) oraz religiach staroż. Grecji i Rzymu (T. Zieliński, R. Gansiniec). Wśród teologów duże zasługi dla religioznawstwa położyli J. Archutowski, J. Kruszyński oraz S. Szydelski. Okres PRL nie był wolny od prób ideologizacji religioznawstwa; ówczesne władze partyjne dążyły do jego instrumentalnego wykorzystania w zakresie krytyki chrześcijaństwa i Kościołów. Mimo tego typu nacisków dokonał się rozwój religioznawstwa jako dyscypliny nauki. W 1961 powstał Zakład Religioznawstwa w Inst. Filozofii i Socjologii PAN. W 1962 zakład religioznawstwa utworzono w Wyższej Szkole Nauk Społ. przy KC PZPR. W 1957 powołano pierwsze pol. czasopismo religiozn. „Euhemer. Przegląd Religioznawczy”, od 1958 organ Pol. Tow. Religioznawczego. Do gł. współpracownik „Euhemera” zaliczali się: A. Nowicki, W. Tyloch, M. Nowaczyk, Z. Poniatowski (autor pierwszego po II wojnie świat. rodzimego Wstępu do religioznawstwa 1959), J. Szmyd, E. Ciupak, J. Keller, T. Margul, H. Swienko i Z. Stachowski. Czołowymi religioznawcami katol. tego okresu byli księża: E. Bulanda, T. Chodzidło, E. Dąbrowski. W 1991 „Euhemer” został przekształcony w „Przegląd Religioznawczy”. Pierwszy w Polsce instytut religioznawstwa podjął działalność 1974 na Uniwersytecie Jagiellońskim. Instytut wydaje 2 czasopisma: „Studia Religiologica” i „Nomos. Kwartalnik Religioznawczy”. Do badaczy współcześnie związanych z tym ośr. należą m.in.: K. Banek, I. Borowik, B. Grott, H. Grzymała-Moszczyńska, K. Mikoś, J. Ochman, A. Szyjewski, Ł. Trzciński, A. Wierciński (współpracowali z nim m.in.: F. Adamski, Margul, J. Pawlica, W. Pawluczuk, Poniatowski, Szmyd). Innymi ośr. studiów nad religią (prowadzonych na ogół w ramach właściwych dla poszczególnych badaczy dyscyplin nauki) są: Uniwersytet Warszawski (m.in. Ciupak, J. Danecki, M. Dziekan, S. Piłaszewicz, A. Wójtowicz), UAM w Poznaniu (m.in. Z. Drozdowicz), Uniw. Gdański (m.in. W. Pałubicki), UMCS w Lublinie (m.in. M. Libiszowska-Żółtkowska), ChAT (J.T. Maciuszko). Do czołowych współcz. religioznawców katol. zaliczają się związani z KUL — siostra Z.J. Zdybicka, księża: A. Bronk, Z. Chlewiński, J. Mariański, W. Piwowarski, M. Rusecki, H. Zimoń, oraz związani z Uniw. Kard. Stefana Wyszyńskiego (do 1999 ATK) księża T. Dajczer i W. Kowalak.
Bibliografia
Z. PONIATOWSKI Wstęp do religioznawstwa, Warszawa 1959;
G. LANCZKOWSKI Wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1986;
Z.J. ZDYBICKA Religia i religioznawstwo, Lublin 1988;
R. SCHAEFFLER Filozofia religii, Częstochowa 1989;
J. WAARDENBURG Religie i religia, Warszawa 1991;
J.T. MACIUSZKO Wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1992;
A. Bronk Nauka wobec religii (teoretyczne podstawy nauk o religii), Lublin 1996;
Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, red. H. Zimoń, Lublin 2000.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia