Jan Paweł II

fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Jan Paweł II, Karol Józef Wojtyła, święty, ur. 18 V 1920, Wadowice, zm. 2 IV 2005, Rzym,

papież, teolog i filozof.

Urodził się 18 V 1920 w Wadowicach. Po maturze w Wadowicach studiował 1938–39 filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ); był aktorem (Studio 39, Teatr Rapsodyczny); podczas okupacji 1940–44 pracował fizycznie w kamieniołomach Zakładów Chemicznych Solvay w Krakowie. W 1942–45 uczestniczył w tajnych kompletach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1946 ukończył teologię i otrzymał święcenia kapłańskie; studia teologiczne kontynuował na Angelicum w Rzymie pod kierunkiem R. Garrigou-Lagrange’a (doktorat Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża 1948, wydanie polskie 1990). Po powrocie do kraju pracował 1948–51 jako wikariusz w Niegowici koło Bochni i w Krakowie (duszpasterz akademicki w Krakowie). W 1953 habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim (Ocena możliwości zbudowania etyki chrześcijańskiej przy założeniach systemu Maxa Schelera, wydany wraz z innymi tekstami 1959). Od 1954 prowadził wykłady z teologii moralnej i historii doktryn etycznych na KUL (1956–78 kierownik katedry etyki tamże).

Uprawiał też twórczość literacką (pod pseudonimem Andrzej Jawień, Stanisław Andrzej Gruda, Piotr Jasień), silnie zintelektualizowaną, poświęconą zagadnieniom religijnym, historycznym, narodowym i etycznym, podejmującą dialog z tradycją polskiej literatury romantycznej (A. Mickiewicz, J. Słowacki, C. Norwid) i neoromantycznej (S. Wyspiański); wiersze, dramaty, utrzymane w poetyce rapsodycznej: Brat naszego Boga (2 wersje 1944, 1949, wydane 1979, wystawione 1980, film K. Zanussiego 1997) — poświęcony życiu A. Chmielowskiego (Brata Alberta), Przed sklepem jubilera (1960, wystawione 1981, film M. Andersona 1988), Poezje i dramaty (1980). W 1958 mianowany biskupem pomocniczym archidiecezji krakowskiej, a 30 XII 1963 — arcybiskupem metropolitą krakowskim. Uczestniczył w pracach Soboru Watykańskiego II (uważany za jednego z autorów konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes); od 1967 kardynał.

Jako arcybiskup krakowski dokonał reorganizacji struktur archidiecezji, zreformował kurię, zainicjował synody: archidiecezjalny i metropolitalny. Popierał ruch ekumeniczny i dialog międzyreligijny (m.in. z Żydami); mecenas nauki i kultury oraz autorytet moralny dla wiernych i działaczy opozycji demokratycznej, której inicjatywy wspierał. Pełnił ważne funkcje w Kościele w Polsce (m.in. wiceprzewodniczący Konferencji Episkopatu Polski) i w świecie (brał udział w przygotowaniu encykliki Pawła VI Humanae vitae; wielokrotnie wybierany do Rady Sekretariatu Synodu Biskupów).

Wybór na papieża

16 X 1978 wybrany na papieża (jako pierwszy od 455 lat papież spoza Italii), przyjął imię Jan Paweł II na znak pragnienia kontynuacji dziedzictwa 3 bezpośrednich poprzedników (Jana XXIII, Pawła VI i Jana Pawła I). W czasie jego pontyfikatu ogłoszono Katechizm Kościoła katolickiego (1992, wydanie polskie 1994), przeprowadzono reformę prawa kanonicznego (nowy kodeks prawa kanonicznego 1983 i kodeks kanonów Kościołów wschodnich) i reorganizację Kurii Rzymskiej, nastąpił proces umiędzynarodowienia kolegium kardynalskiego. Przyspieszenia nabrał dialog ekumeniczny (np. encyklika Ut unum sint) i międzyreligijny — papież, po raz pierwszy w dziejach, złożył wizytę w synagodze (1986) i w meczecie (2001); z jego inicjatywy zorganizowano w Asyżu Światowy Dzień Modlitwy o Pokój (1986) — wzięli w nim udział przedstawiciele niemal wszystkich religii świata. Jan Paweł wzmocnił posoborową instytucję Synodu Biskupów (po raz pierwszy odbyły się synody kontynentynetalne — 2-krotnie Synod dla Europy oraz synody: dla Afryki, obu Ameryk, Azji i Australii). Papież wprowadził do kalendarza Kościoła powszechnego kilka nowych uroczystości, m.in. Światowy Dzień Młodzieży i Światowy Dzień Chorego. Był również reformatorem religijnym, zmodyfikował tradycyjną modlitwę różańcową (dodając do niej 5 tajemnic światła), ożywił kult Bożego Miłosierdzia (ustanowienie święta Miłosierdzia).

Pielgrzymki

Szczególną cechą pontyfikatu Jana Pawła było pielgrzymowanie: papież odbył 104 podróże zagraniczne, m.in.: do Izraela, muzułmańskiej Syrii, prawosławnej Grecji, na Kubę i do państw byłego ZSRR (Ukraina, Litwa, Łotwa, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Armenia) oraz ok. 150 pielgrzymek na terenie Włoch. Papież kilkakrotnie odwiedził też Polskę: 1979, 1983, 1987, 1991 (2-krotnie), 1995 (nieoficjalnie), 1997, 1999 i 2002. Podczas jego pontyfikatu Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską (1989), podpisano również konkordat (1993; ratyfikacja 1998). Zagraniczne pielgrzymki Jana Pawła miały także, zdaniem wielu komentatorów, konsekwencje społeczno-polityczne; papieżowi przypisuje się wpływ na procesy demokratyzacji w krajach rządzonych przez dyktatury (np. Filipiny, Haiti, Chile i Paragwaj), a zwłaszcza na upadek komunizmu (przyczyniły się do tego jego pielgrzymki do Polski, poparcie udzielone Solidarności i nauczanie, w którym wiele miejsca poświęcał prawom człowieka). W uznaniu zasług dla RP 1993 Jan Paweł został odznaczony Orderem Orła Białego. Istotne znaczenie miały papieskie inicjatywy, których celem było zaprowadzenie pokoju, np. podczas wojny w Zatoce Perskiej i na Bałkanach. W czasie pontyfikatu Jana Pawła poważnie wzrósł autorytet papiestwa (również polityczny), a Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne z wieloma państwami (m.in. z Izraelem, USA i Rosją). Papież 2-krotnie odwiedził siedzibę ONZ w Nowym Jorku (1979, 1995). 13 V 1981 dokonano nieudanego zamachu na jego życie (został ciężko ranny).

Kanonizacje, beatyfikacje, spotkania

Istotnym elementem papieskiej wizji rozwoju chrześcijaństwa były kanonizacje i beatyfikacje. Wśród blisko 2 tysięcy świętych i błogosławionych wyniesionych na ołtarze przez Jana Pawła było 9 świętych z Polski: królowa Jadwiga, Kinga, M.H. Kowalska (siostra Faustyna), M. Kolbe, A. Chmielowski, R. Kalinowski, Jan Sarkander, M. Grodziecki i Jan z Dukli; z innych krajów m.in. Teresa Benedykta od Krzyża (E. Stein), ojciec Pio i błogosławieni: Fra Angelico, Jan Duns Szkot, Matka Teresa z Kalkuty, J. Escrivá de Balaguer, założyciel Opus Dei, oraz ofiary nazizmu (m.in. 108 polskich męczenników) i komunizmu (m.in. 26 męczenników greckokatolickich), a także pierwsza w dziejach Kościoła para małżeńska Maria i Luigi Beltrame Quattrocchi. Jan Paweł II ogłosił św. Teresę od Dzieciątka Jezus Doktorem Kościoła, a świętych: Cyryla i Metodego, Brygidę, Katarzynę Sieneńską i E. Stein — współpatronami Europy.

Papież cieszył się w świecie dużą popularnością — w spotkaniach z nim uczestniczą tłumy wiernych (doceniały to także media, przyznając mu tytuł Człowieka Roku, np. 1995 „Time”). Jednocześnie jego nauka budziła opór niektórych środowisk w Kościele (zwłaszcza w Europie Zachodniej), zarzucających mu konserwatyzm etyczny (bezkompromisowe stanowisko wobec aborcji, antykoncepcji i rozwodów) oraz religijny (propagowanie kultu maryjnego, sprzeciw wobec kapłaństwa kobiet, apologię celibatu). W historię Kościoła Jan Paweł wpisał się m.in. jako autor idei nowej ewangelizacji, orędownik pojednania religijnego, sprawiedliwości społecznej i godności człowieka, a także papież Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, który dokonał rachunku sumienia i publicznie wyznał winy Kościoła oraz przyczynił się do integracji katolicyzmu w skali światowej (np. w jubileuszu młodych wzięło udział 2 mln uczestników). W 2004 został uhonorowany nagrodą Karola Wielkiego.

Encykliki

Jan Paweł jest autorem 14 encyklik (w tym także kilku encyklik społecznych): Redemptor hominis (1979), Dives in misericordia (1980), Laborem exercens (1981), Slavorum Apostoli (1985), Dominum et Vivificantem (1986), Redemptoris Mater (1987), Sollicitudo rei socialis (1987), Redemptoris missio (1990), Centesimus annus (1991), Veritatis splendor (1993), Evangelium vitae (1995), Ut unum sint (1995), Fides et ratio (1998), Ecclesia de Eucharistia (2003). Inne jego dokumenty to 15 adhortacji (m.in. Familiaris consortio 1981, Christifideles laici 1988, Ecclesia in Europa) i wiele listów apostolskich, np.: Tertio millennio adveniente, Ordinatio sacerdotalis [‘o udzielaniu święceń kapłańskich wyłącznie mężczyznom’], Dies Domini, Novo millennio ineunte oraz listy O chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia, Do rodzin, Do kobiet, Do dzieci, Do artystów. Wydał także: U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II (1972), rekolekcje wygłoszone dla Pawła VI Znak, któremu sprzeciwiać się będą (1976), Przekroczyć próg nadziei (1994, wydanie polskie 1994), duchową autobiografię Dar i Tajemnica (1996, wydanie polskie 1996), poemat Tryptyk rzymski (2003, wydanie polskie 2003), duchową autobiografię dotyczącą czasów kiedy był biskupem krakowskim Wstańcie, chodźmy! (2004, wydanie polskie 2004) oraz Pamięć i tożsamość (2005, wydanie polskie 2005) będącą próbą chrześcijańskiego spojrzenia na historię XX w.; na podstawie wywiadu udzielonego A. Frossardowi powstała książka Nie lękajcie się! (1982, wydanie polskie 1982).

Śmierć i pogrzeb

Pontyfikat Jana Pawła był jednym z najdłuższych w historii Kościoła. Jan Paweł, przeciwny wojnie w Iraku (rozpoczęła się III 2003), przyczynił się, zdaniem komentatorów, do tego, że nie traktowano tego konfliktu jako „zderzenia cywilizacji”. W ostatnich miesiącach życia wzbudzał powszechny szacunek stosunkiem do własnego cierpienia. Umierał właściwie na oczach świata — w tym czasie modlili się za niego wyznawcy innych religii (zwłaszcza żydzi i muzułmanie). Zmarł 2 IV 2005. Jego pogrzeb był wielką manifestacją jedności (uczestniczyło w nim, wg różnych szacunków, 2–5 mln osób, w tym wielu przedstawicieli innych wyznań i religii, oraz oficjalne delegacje z ok. 150 państw) — zebrani domagali się od Kościoła rychłej kanonizacji Jana Pawła; po śmierci nazywany Wielkim. 13 V 2005 papież Benedykt XVI wyraził zgodę na rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Jana Pawła II, który trwał od 28 VI 2005 do 14 I 2011, 1 V 2011 Jan Paweł II został beatyfikowany. Jego kanonizacja odbyła się 27 IV 2014.

Poglądy filozoficzne.

Myśl filozoficzna Jana Pawła to przede wszystkim filozofia człowieka. Jego stanowisko to personalizm perfekcjonistyczny (tj. uznający za istotne doskonalenie się osoby, przyznający zarazem istotne miejsce życiu małżeńskiemu i rodzinnemu).

Za punkt wyjścia Jan Paweł obrał bezpośrednie doświadczenie człowieka i w tym sensie jest to podejście fenomenologiczne; jednak za podstawową daną owego doświadczenia uznawał wolny czyn osoby, a więc odpowiedzialny i podlegający ocenie moralnej. Zgodnie z realizmem tego podejścia, intencjonalnością jest obdarzone to, co Jan Paweł nazywał „wiedzą”, tj. czynne, realne procesy poznawcze, świadomość zaś otrzymuje swe treści od aktów wiedzy i jedynie „odzwierciedla” rzeczywistość. Głównym tematem rozważań filozoficznych Jana Pawła był zatem człowiek jako istota działająca i rozwijająca się moralnie. Ponieważ jedynym źródłem bezpośredniego doświadczenia moralnego jest zjawisko sumienia, dostępne jedynie w fenomenologicznej analizie przeżywania, tylko taka analiza może umożliwić prawidłowe ujęcie osoby ludzkiej. Podstawowe dla myśli Jana Pawła jest odróżnienie czynu i uczynnienia — tego, co ktoś świadomie czyni, i tego, co się w nim czy z nim tylko dzieje. Odróżnienie to wymaga odwołania się do przeżycia, analizy „osobowej struktury samostanowienia”.

Świadomy czyn jest terenem odpowiedzialności człowieka, który jest jego sprawcą, a więc kieruje nim, a zarazem jest w nim obecny. To wymaga samoopanowania i samoposiadania, opartych na integracji. Osoba ludzka integruje się i spełnia w działaniu moralnym, realizując w ten sposób własny, niepowtarzalny kształt swej osobowości i rozszerzając swą wolność — lub rozpada się i niszczeje, gdy tego nie czyni. Moralność jest zatem „najściślejszą egzystencjalną rzeczywistością, związaną z osobą jako właściwym swoim podmiotem. Człowiek przez swoje czyny staje się dobrym lub złym w znaczeniu moralnym” (Osoba i czyn 1969, wydanie 2 poprawione i rozszerzone 1985, wydanie 3 wraz z innymi studiami antropologicznymi 1994). Dobro i zło moralne są ściśle wtopione w najgłębszą rzeczywistość osoby. Ma ona działać zgodnie z obiektywną prawdą o niej samej oraz o dobru i złu, które warunkują jej rozwój lub upadek. Poznanie prawdy o dobru zawdzięczamy przede wszystkim sumieniu, ukazującemu absolutną wartość działania w konkretnej sytuacji w świetle normy moralnej i związaną z nią powinność. Możliwość rozwoju lub rozkładu, związaną z prawdą o dynamicznej naturze człowieka, zakłada normę działania skierowanego ku jego rozwojowi.

Związane z rozwojem człowieka dobro i moralność są więc rzeczywistością aksjologiczno-normatywną (dynamika zakłada normę wyznaczającą kierunek rozwoju), a „zło” przeciwstawia się normie, nie zaś dobru. Norma personalistyczna stwierdza, że każdej osobie ze względu na jej wewnętrzną wartość (godność) należna jest afirmacja dla niej samej; norma ta jest podstawą prawdziwej wspólnoty i wyraża się w miłości bliźniego jako zakorzenionej w samej naturze człowieka — istoty wolnej, społecznej, obdarzonej moralnością. Społeczna natura człowieka znajduje swe najbardziej pierwotne i naturalne urzeczywistnienie i wyraz w małżeństwie i rodzinie. W małżeństwie i rodzicielstwie, w oblubieńczym sensie ciała, ukazuje się najwyraźniej dar całego człowieka jako sens miłości. Temat ten rozwinął Jan Paweł w konferencjach, wygłoszonych na początku pontyfikatu — Mężczyzną i niewiastą stworzył ich (1986).

Spełnienie się osoby zależy od jej stosunku do innych i realizuje się najpełniej w działaniu wraz z innymi — uczestnictwie, pozwalającym na udział w konkretnym bycie innych. Społeczeństwo czy grupa ludzi, spełniająca się we współżyciu i współdziałaniu dla realizacji wspólnego dobra, które każdy z nich uznaje za swoje, jest wspólnotą. Samorealizacja członków wspólnoty w tym dążeniu jest podstawowym warunkiem autentycznej wspólnoty. Alienacja, wyobcowanie jednostek ze społeczeństwa, jest skutkiem pogwałcenia tego warunku i polega na zafałszowaniu stosunków międzyludzkich.

Człowiek wyraża się w kulturze, tworzy ją i sam tworzy się przez nią, żyjąc prawdą, dobrem i pięknem. Pełny sens kultury polega na przekształcaniu natury i ukazywaniu transcendentnej perspektywy egzystencji w komunii z prawdą, dobrem i pięknem — perspektywy misterium paschalnego.

Myśl Jana Pawła dążyła do nowej syntezy, łączącej osiągnięcia analizy świadomości z realistyczną i dynamiczną filozofią bytu. Jego antropologia była blisko związana z doktryną Soboru Watykańskiego II, którego był współtwórcą i stanowiła istotny element jego nauczania papieskiego, znalazła też wyraz w jego twórczości literackiej.

W swych encyklikach (przede wszystkim Laborem exercens, Sollicitudo rei socialis, Centesimus annus) Jan Paweł sformułował oparte na tej antropologii zasady porządku społecznego. Ustrój społeczny ma pogodzić różnorakie dążenia ludzkie z dobrem wspólnym we współdziałaniu wspólnoty wolności i solidarności, zwłaszcza w trosce o słabszych, poszanowaniu prawa naturalnego i godności osoby. Relatywizm etyczny prowadzi do jawnego lub ukrytego totalitaryzmu. Inne ważne prace filozoficzne: Miłość i odpowiedzialność (1960, wydanie 3 1982), Problem teorii moralności w: W nurcie zagadnień posoborowych (t. 3 1969), Wykłady lubelskie [1954–57] (1986), Zagadnienie podmiotu moralności (1991).

Andrzej Półtawski

Jan Paweł II wraz z prymasem anglikańskim George’em Careyem, arcybiskupem Canterbury i przedstawicielem prawosławnego Patriarchatu Ekumenicznego Atanazym, metropolitą Helioupolis i Theira, otwiera Drzwi Święte rzymskiej bazyliki Św. Pawła za murami podczas nabożeństwa ekumenicznego w Roku Jubileuszowym, 18 I 2000

Jan Paweł II, Światowy Dzień Młodzieży, Paryż, 1997

Jan Paweł II podczas spotkania międzyreligijnego w Papieskim Instytucie Notre Dame w Jerozolimie, 23 III 2000 (Izrael)

Jan Paweł II w Fatimie, 12–13 V 2000

Jan Paweł II przy grobie ks. J. Popiełuszki

Jan Paweł II, Kuba, 1998.

Jan Paweł II. Ostra Brama, Wilno, 1993.

Jan Paweł II podczas Światowego Dnia Modlitwy o Pokój w Asyżu, 1986

Jan Paweł II podczas kanonizacji św. Kingi w Nowym Sączu

Pogrzeb Jana Pawła II

Jan Paweł II odprawiający mszę świętą przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze

Jan Paweł II — chrzest, sakrament sprawowany w Kaplicy Sykstyńskiej w Święto Chrztu Pańskiego Roku Jubileuszowego, 9 I 2000

Papież Jan Pawel II i prymas S. Wyszyński, przy Grobie Nieznanego Żolnierza, Warszawa, czerwiec 1979

Jan Paweł II w synagodze rzymskiej, 1986

Jan Paweł II w Sanktuarium Zwiastowania w Nazaret podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej w Roku Jubileuszowym, 25 III 2000

Herb papieski Jana Pawła II z tiarą i kluczami Piotrowymi

Jan Paweł II, Wzgórze Krzyży, Szawle (Litwa), 1993

Bierzmowanie

Jan Paweł II. Sarajewo, plakaty.

Jan Paweł II w Jerozolimie