Gogol Nikołaj W., ur. 1 IV 1809, Soroczyńce Wielkie (gubernia połtawska), zm. 4 III 1852, Moskwa,
rosyjski prozaik, dramaturg, publicysta.
Gogol Nikołaj W.
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 1 IV 1809 w Soroczyńcach Wielkich (gubernia połtawska). Pochodził z ukraińskiej rodziny ziemiańskiej. Uczęszczał do szkoły powiatowej w Połtawie, 1828 ukończył Gimnazjum Wyższych Nauk w Niżynie. Próby literackie Gogola z tych lat (tragedia, poemat historyczny, satyra) nie zachowały się. W 1828 Gogol przeniósł się do Petersburga i spróbował, bez powodzenia, kariery urzędniczej (1829–31) i uniwersyteckiej (1834).
Tematyka „małoruska”
Debiutował epigońską idyllą Hans Küchelgarten (1829), która nie znalazła uznania krytyków, a jej niesprzedane egzemplarze autor zniszczył. W kręgu romantycznego etnografizmu powstał cykl opowieści Wieczory na futorze koło Dikańki (t. 1–2 1831–32, wydanie polskie 1865), poświęcony modnej wówczas tematyce „małoruskiej”, który przyniósł pisarzowi szeroki rozgłos. Realia obyczajowe pisarz łączył z baśniową fantastyką (Jarmark w Soroczyńcach, Noc wigilijna), sporadycznie sięgając po efekty frenetyczne (Straszna zemsta). Zainteresowania satyryczne zapowiadała opowieść Iwan Fiodorowicz Szpońka i jego ciotuchna. Kontynuację Wieczorów... stanowił kolejny cykl prozatorski Mirgorod (1835), oparty na odmiennej zasadzie kompozycyjnej. Poszczególne opowieści cyklu obrazowały różne aspekty tematu Małorusi — idealizowana wizja pospolitej egzystencji prowincjonalnego ziemiaństwa, zabarwiona tragizmem nieuchronnej zagłady (Staroświeccy ziemianie, wydanie polskie 1861), świat ludowej fantazji, ukazany w konwencji grozy (Wij, wydanie polskie 1876), ludowa pamięć o minionej kozackiej chwale, niewolna od akcentów słowianofilskich (Taras Bulba, 1. wydanie polskie 1850, kolejne 2002). Całość cyklu zamyka satyryczna Opowieść o tym, jak Iwan Iwanowicz pokłócił się z Iwanem Nikiforowiczem (wydanie polskie w zbiorze Opowieści mniejsze 1861).
Świat „małych ludzi”, fantasmagorii i obłędu
W tym samym roku ukazał się tom prozy Arabeski (1835), w którym obok artykułów krytycznoliterackich Nieskolko słow o Puszkinie, O małorossijskich piesniach Gogol zamieścił 3 opowieści osadzone w realiach petersburskich: Newski prospekt (wydanie polskich fragmentów 1871), oparty na motywie złudności pozorów i zabiegu romantycznej transformacji, Pamiętnik wariata (1. wydanie polskie pt. Pamiętnik szaleńca 1843) oraz Portret (wydanie polskie 1857), poświęcony rozważaniom o wzniosłej naturze sztuki przeciwstawionej sferze przyziemnej materialności. W latach następnych Gogol ogłosił kolejne 2 utwory „petersburskie”: groteskową opowieść Nos (1836, wydanie polskie 1861) oraz Płaszcz (1842, wydanie polskie 1861), słynną opowieść o biednym urzędniku, klęsce jego marzeń i zemście zza grobu. Opowieści petersburskie, związane z tradycją europejskiego romantyzmu, zwłaszcza E.T.A. Hoffmanna, nie stanowiły w zamyśle autorskim całości, jednak umiejscowienie akcji wszystkich utworów w środowisku niezamożnych mieszkańców stolicy, trafność poczynionych obserwacji obyczajowych, powtarzający się motyw niezasłużonej krzywdy umożliwiały interpretację tych opowieści jako cyklu, odczytanie ich wymowy metaforycznej w duchu radykalnej krytyki rzeczywistości społeczno-politycznej. Możliwość tę wykorzystał W. Bielinski, który pierwszy docenił znaczenie twórczości pisarza.
Od Rewizora do Martwych dusz
Sławę Gogola ugruntowała komedia Rewizor (1836, ostateczna redakcja 1842, wydanie polskie 1846, wystawienie polskie 1850), oparta na pomyśle podsuniętym przez A. Puszkina. Nowatorskie ujęcie postaci bohatera jako oszusta mimo woli, zmuszonego do absurdalnej mistyfikacji przez małomiasteczkowych urzędników, prowadziło do efektu ośmieszenia całego aparatu władzy. Był także autorem komedii obyczajowej Ożenek (1842, wydanie polskie 1912) i kilku pomniejszych utworów scenicznych. Lata 1836–41 pisarz spędził za granicą, m.in. w Paryżu, gdzie poznał A. Mickiewicza i B. Zaleskiego, najdłużej przebywał w Rzymie, gdzie w salonie księżnej Z. Wołkonskiej zetknął się z braćmi zmartwychstańcami, którzy wprowadzili go w krąg tematyki polskiej, przede wszystkim zaś pisał swe główne dzieło, powieść Martwe dusze, której zamysł obejmował 3 części i nad którą pracował do końca życia. W 1841 powrócił do Rosji z ukończoną pierwszą częścią powieści (podobnie jak Rewizor opartą na pomyśle A. Puszkina). W 1842 wydano ją pod zmienionym tytułem Przygody Czyczykowa albo Martwe dusze (wydanie polskie fragmentów 1844, wydanie całości 1876). Wywołała ona ożywioną polemikę (W. Bielinski, K. Aksakow i in.). Powieść wywodziła się z oświeceniowej tradycji satyryczno-moralizatorskiej A.R. Lesage’a i H. Fieldinga, łączyła elementy powieści łotrzykowskiej i podróży literackiej, została skomponowana jako seria epizodów scalonych postacią przedsiębiorczego oszusta. Satyrycznej wizji rzeczywistości w nieomal groteskowych scenach z życia prowincji przeciwstawił liryczne dygresje nacechowane przekonaniem o wspaniałym przeznaczeniu Rosji. Nie godząc się na jednostronne odczytanie Martwych dusz (cz. 1) jako programu krytyki społecznej, wydał zbiór traktatów na tematy religijne, społeczne i etyczne Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi (1847, wydanie polskie w: Pisma wybrane, t. 2 1956–57), w których publicznie potępił wcześniejszą swoją twórczość i głosił pochwałę samowładztwa oraz patriarchalnych stosunków na wsi. Wybrane fragmenty... wywołały oburzenie środowisk postępowych, szczególnie ostre zarzuty wysunął W. Bielinski w słynnym Liście do Gogola (1847, wydanie polskie w: Pisma filozoficzne, t. 2 1956). Swoje wyjaśnienia zawarł w Spowiedzi autorskiej (1847, wydanie pośmiertne 1855, wydanie polskich fragmentów 1929), a ich literackim uzasadnieniem miały być dalsze tomy Martwych dusz. Pracę nad drugą częścią Martwych dusz, rozpoczętą 1840, utrudniał stan wyczerpania fizycznego i psychicznego pisarza; nasilenie nastrojów mistycznych wzmagało poczucie odpowiedzialności za głoszone słowo, budziło lęk przed niewłaściwym odczytaniem sensu utworu, poświęconego teraz ukazaniu dodatnich stron rzeczywistości i moralnego odrodzenia. W 1845 Nikołaj Gogol zniszczył napisane rozdziały i rozpoczął pisanie od nowa. Ukończone dzieło spalił na dziesięć dni przed śmiercią. Zachowane fragmenty brulionów, odnoszące się do różnych redakcji cz. 2 Martwych dusz, wydano 1857. W dorobku Gogola są również prace teologiczne, m.in. Rozważania o Boskiej Liturgii (wydanie polskich fragmentów w „Zeszytach Naukowych KUL” 1982). Pisarz zmarł 4 III 1852 w Moskwie.
Znaczenie twórczości
Gogol należy do najoryginalniejszych twórców w literaturze rosyjskiej. Oceniając rzeczywistość ze stanowiska moralisty, pisarz łączył komizm z głęboką refleksją („śmiech przez łzy”); doprowadził do dominacji prozy fabularnej w literaturze rosyjskiej; był mistrzem groteski, niezrównanym satyrykiem-humorystą; wzbogacił język artystyczny o specyficzne i ekspresywne słownictwo opisywanych środowisk. Jego twórczość wywodząca się z moralizatorskich tendencji oświecenia i zawierająca pierwiastki ludowo-fantastyczne, przejęte z romantyzmu, torowała drogę do realizmu. Dzieła Gogola na język polski tłumaczyli m.in.: J. Tuwim, W. Broniewski, J. Brzęczkowski, J. Wyszomirski.
