orogeneza

orogeneza

[gr. óros ‘góra’, génesis ‘pochodzenie’],

geol. termin, którego etymologia wskazuje na proces powstawania gór, ale który w literaturze geologicznej jest najczęściej używany na określenie procesów tektonicznych prowadzących do tworzenia się wielkich struktur tektonicznych, zwanych orogenami (orogen).

W XIX w. sądzono, że ten sam proces geologiczny powoduje równocześnie zarówno wykształcenie się w danej strefie skorupy ziemskiej charakterystycznych struktur tektonicznych, jak i wypiętrzenie tej strefy w postaci łańcucha górskiego. Terminem „orogeneza” mógł więc być określany jeden proces o 2 aspektach: tektonicznym i geomorfologicznym. Jednak z czasem, gdy okazało się, że relacje między deformacjami tektonicznymi a wypiętrzeniem gór nie przedstawiają się tak prosto, termin orogeneza coraz częściej bywał używany w znaczeniu procesów tektonicznych. Wpłynął na to m.in. fakt, że o ile wytwory orogenezy zwane orogenami zachowują swoją odrębnośc pod względem strukturalnym bez względu na wiek, to jedynie stosunkowo młode orogeny uwidaczniają się z reguły także jako łańcuchy górskie, podczas gdy orogeny starsze, np. paleozoiczne lub prekambryjskie, zatraciły swoją formę geomorfologiczną w wyniku zrównania ich przez erozję, a nawet pogrzebania pod młodszymi osadami. W 1. połowie XX w., termin orogeneza był przez wielu autorów odnoszony tylko do procesu rozwoju wielkich struktur tektonicznych powstających w wyniku deformowania i wypiętrzania geosynklin i odznaczających się budową płaszczowinową (płaszczowina). W 2. połowie XX w., po zastąpieniu koncepcji geosynklin teorią tektoniki płyt litosfery o. zaczęto nazywać tworzenie się wielkich struktur tektonicznych rozwijających się wzdłuż brzegów płyt litosfery, będących efektem procesów subdukcji, obdukcji, albo kolizji kontynentów.

Obecnie termin orogeneza jest używany najczęściej w odniesieniu do procesów prowadzących do powstania orogenów kolizyjnych. Kolizja kontynentów nie jest procesem nieograniczonym w czasie, jednak może trwać kilkadziesiąt mln lat, m.in. ze względu na krętość brzegów kontynentów, co powoduje, że ich zetknięcie nie następuje równocześnie wzdłuż całej rozciągłości tych brzegów; rozwój poszczególnych orogenów kolizyjnych może trwać jeszcze dłużej ze względu na to, iż mogą one powstawać w wyniku zetknięcia się więcej niż dwóch bloków kontynentalnych lub innych elementów tektonicznych. Orogen o takim składzie jest efektem wielu kolizji cząstkowych, których przebiegi nie muszą zachodzić na siebie w czasie i w ten sposób mogą stwarzać sposobność do wyróżniania faz orogenicznych. Poszczególne orogeny kolizyjne, np. Alpy, Karpaty, Himalaje, Ural i Appalachy, są zazwyczaj rozwinięte na rozległych, ale ograniczonych obszarach, nie pozostawiając wątpliwości co do tego, że poszczególne kolizje powodujące orogenezę nie miały zasięgu globalnego. Co więcej, zarówno dane geologii regionalnej, jak i ogólne zasady teorii tektoniki płyt litosfery wskazują, że nie obowiązuje żadna reguła, według której wytwarzające orogeny kolizje miałyby się zaznaczać równocześnie w odległych miejscach kuli ziemskiej. Z drugiej jednak strony, w historii Ziemi wyróżnić można okresy charakteryzujące się większą lub mniejszą częstotliwością kolizji. Szczególna koncentracja procesów kolizyjnych zaznaczała się wówczas, gdy kilka kontynentów łączyło się w wielkie superkontynenty w rodzaju Pangei. Intensyfikacja efektów kolizji zaznaczająca się w pewnych okresach w skali regionalnej lub nawet ponadregionalnej pozwala nadal na wyodrębnianie takich orogenez, jak np.: orogeneza kaledońska, orogeneza hercyńska, orogeneza alpejska.