erozja

erozja

[łac. erosio ‘żłobienie’, ‘wgryzanie’],

zespół procesów powodujących żłobienie i rozcinanie powierzchni skorupy ziemskiej przez wody, lodowce i wiatr, połączone z usuwaniem powstających produktów niszczenia;

procesy erozji są przyspieszane przez uderzanie i tarcie o podłoże przemieszczanego materiału skalnego (abrazja). Erozja jest ważnym czynnikiem zrównania powierzchni Ziemi (denudacja). Erozja deszczowa (ablacja deszczowa) jest najprostszą formą erozji wywołanej przez wodę płynącą; w wyniku jej działania luźne osady, a zwłaszcza gleby (erozja gleby) są zmywane ze stoków. Erozja rzeczna ma największe znaczenie w kształtowaniu powierzchni Ziemi; prowadzi ona do powstawania dolin rzecznych; przebiega tym szybciej, im większa jest prędkość przepływu rzeki (wywołana jej spadkiem), masa płynącej wody, a także masa transportowanego przez nią materiału, oraz im mniejsza jest odporność skał, w których powstaje koryto rzeczne. Erozja denna (wgłębna) jest wcinaniem się rzeki w podłoże, co prowadzi do powstania doliny w kształcie litery V; czynnikiem erozji dennej jest też eworsja, prowadząca do tworzenia się zagłębień w dnie rzeki, zwanych kotłami eworsyjnymi; granicą erozji dennej jest baza (podstawa) erozyjna, tj. poziom zbiornika, do którego uchodzi rzeka; ponieważ przepływ wody w rzece wymaga spadku, erozja denna trwa do momentu osiągnięcia przez koryto rzeczne profilu podłużnego, zwanego profilem (krzywą) równowagi, przy którym w określonych warunkach rzeka nie eroduje już w głąb ani nie osadza transportowanego materiału. Obniżenie poziomu wody w zbiorniku lub wydźwignięcie obszaru, po którym płynie rzeka, powodują wzmożenie erozji dennej (odmłodzenie erozji), które trwa do chwili osiągnięcia przez rzekę nowego profilu równowagi; śladami kolejnych faz erozji dennej są tarasy rzeczne ciągnące się schodkowo wzdłuż doliny rzecznej. W wyniku erozji bocznej następuje podcinanie brzegów doliny rzecznej prowadzące do powstawania meandrów i rozszerzania doliny. Erozja wsteczna polega na cofaniu się wodospadów, progów i załomów skalnych w kierunku działu wodnego oraz na cofaniu się obszarów źródłowych (erozja źródłowa); prowadzi do wydłużania doliny, rozcinania działów wodnych, a często także do kaptażu rzecznego. Erozja lodowcowa (erozja glacjalna, egzaracja) polega na mechanicznym żłobieniu podłoża przez płynący lód i zawarty w nim materiał skalny; prowadzi do powstawania żłobów lodowcowych, cyrków lodowcowych i in.; erozja wód płynących pod lodowcem lub lądolodem powoduje powstawanie dolin rynnowych, które wypełnione wodą tworzą jeziora rynnowe. Erozja eoliczna to szlifujące działanie niesionych przez wiatr ziaren piasku (korazja) połączone z wywiewaniem materiału piaszczystego i pylastego (deflacja); prowadzi do powstawania form eolicznych, np. mis deflacyjnych, grzybów skalnych. Erozja morska polega na niszczeniu dna i brzegów morskich przez falowanie i prądy morskie. W strefie brzegowej zbudowanej ze skał zwięzłych niszczące działanie przyboju fal może spowodować powstanie stromej skarpy zwanej klifem, a w strefie dna u jego podnóża — rozległej powierzchni, zwanej platformą abrazyjną. Niszczące działanie dennych prądów morskich może doprowadzić do powstania tzw. twardego dna — obszaru dna morskiego pozbawionego pokrywy mniej zwięzłych osadów. Działanie prądów zawiesinowych powoduje powstawanie kanionów podmorskich w stokach kontynentalnych. Szkody materialne wywołane przez erozję są olbrzymie; często wzrost erozji następuje w wyniku degradacji środowiska naturalnego przez człowieka, np. przez wycinanie lasów, nadmierną eksploatację gleb, nieumiejętnie przeprowadzoną meliorację. Przeciwdziałanie erozji jest bardzo ważnym zadaniem stojącym przed specjalistami z geologii inżynierskiej, budownictwa wodnego, rolnictwa i in.

Utah (stan w zachodniej części Stanów Zjednoczonych), Park Narodowy Bryce Canyon w Górach Skalistych — typowe formy erozji eolicznej.

Fjarðará, dolina rzeki (Islandia)

Niagara (Kanada)

Libijska pustynia, grzyb skalny utworzony w wyniku procesów eolicznych w okolicy oazy Al-Farafira (Egipt)

Libijska Pustynia, formy erozyjne w okolicy oazy Al-Farafira (Egipt)

Kaukaz, dolina lodowcowa Alibek

Bug koło Serpelic, erozja boczna, meandry, widoczne brzegi podcięte i płaskie

Klifowe wybrzeże nad Oceanem Spokojnym w pobliżu Antofagasty, oddzielony od lądu łuk skalny zwany La Portada (Chile)