Żydzi

Żydzi,

początkowo nazwa członków plemienia Judy, należącego do wspólnoty plemiennej pochodzenia semickiego (12 plemion izraelskich), potem zamieszkującego starożytną Judę, stopniowo rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu.

Wskutek wielokrotnych migracji nastąpiło przemieszanie się Żydów z ludnością krajów osiedlenia, co doprowadziło do powstania wśród nich kilku grup etniczno-kulturowych, z których najważniejsze tworzyli Sefardyjczycy i Aszkenazyjczycy; gł. czynnikiem spajającym społeczności żydowskie i pozwalającym jej zachować odrębną tożsamość (zwłaszcza w warunkach diaspory) była religia.

Dzieje Żydów były związane pierwotnie z obszarem Palestyny, dokąd przybyli w XIII w. p.n.e.; utw. w XI w. p.n.e. królestwo Izraela zawdzięczało rozwój królom: Dawidowi oraz Salomonowi (zbudował w Jerozolimie świątynię); od VIII w. p.n.e. Palestyna była kolejno pod panowaniem Asyrii i Babilonii (niewola babilońska), imperium perskie oraz Aleksandra III Wielkiego; w II w. p.n.e. zamieszkane przez Żydów obszary Palestyny uzyskały niepodległość (rządy Machabeuszów), od 63 r. p.n.e. podlegały Rzymowi jako państwo sprzymierzone, zaś w 6 r. n.e. stały się rzymską prowincją (Judea). Rzymianie, tłumiąc powstanie żydowskie 66–73 n.e., zburzyli Świątynię Jerozolimską, a po klęsce kolejnego powstania 132–135 wygnali z Judei prawie całą żydowską ludność.

W okresie trwającego odtąd „wielkiego rozproszenia” (diaspora, hebr. galut) życie Żydów rozwinęło się w krajach Bliskiego Wschodu i basenu M. Śródziemnego; w codziennej egzystencji decydującego znaczenia nabrały sprawy religii, jako wyróżnika odrębności Ż., rosła też rola duchowych przywódców tej społeczności i znawców prawa rel. (rabin). Centrum życia umysłowego stała się w V w. gmina w dawnej Babilonii, gdzie powstała jedna z wersji Talmudu. W niektórych rejonach pod panowaniem islamu Żydzi znaleźli dogodne warunki do aktywności społ. i zaw., co spowodowało odrodzenie żydowskiej kultury. W państwach chrześc. we wczesnym średniowieczu mieli utrudniony dostęp do ziemi, zajmowali się więc gł. handlem oraz lichwą. Władcy świeccy przeważnie doceniali ekon. działalność Żydów i zapewniali im opiekę. Zmiany następowały od końca XI w., gdy w okresie krucjat nasilił się fanatyzm rel.; nastroje antyzydowskie miały podłoże wyznaniowe i ekon. (reakcja na działalność żydowskich lichwiarzy, rywalizacja w handlu). Prześladowaniom towarzyszyło wprowadzanie ograniczeń prawnych (m.in. nakazy zamieszkiwania w wyodrębnionych gettach i noszenia strojów odróżniających Żydów od chrześcijan; nadawanie miastom przywileju De non tolerandis Judaeis — prawa usuwania Żydów poza mury miasta). W XIII–XV w. Żydzi zostali wygnani z Anglii (1290), Francji (1306 i 1394), Hiszpanii (1492), Portugalii (1496); ich gł. miejscami zamieszkania stały się Polska i imperium osmańskie. U schyłku średniowiecza społeczność żydowska, zepchnięta do duchowego i fiz. getta, skupiła się na problemach własnego życia, tworząc tolerowane przez państwo formy samorządu (gminy żydowskie posiadały m.in. w swej gestii kwestie podatków, szkolnictwa i części sądownictwa). Od pocz. XVI w. rosło znaczenie Żydów w życiu gosp. ziem pol., litew. i ukr.; w XVII w. kryzys polit. i gosp. oraz wojny zahamowały ten proces; pojawiły się ruchy rel. nawiązujące do tradycji mistyki, jak sabataizm, później ruch frankistów i chasydyzm.

Poprawa położenia prawnego Żydów następowała od XVIII w.; pod wpływem idei oświecenia kolejne państwa zaczęły znosić ograniczenia wobec Żydów (m.in. 1786 Szwecja, 1787 USA). Część społeczeństwa żydowskiego w Europie, inicjując ruch asymilacyjny, zdecydowała się uczestniczyć w życiu kult. krajów osiedlenia (haskala). Rewolucja fr. 1789–99, a następnie kodyfikacje napoleońskie, przyczyniły się do upowszechnienia idei równouprawnienia Ż., którzy otrzymali pełnię praw obywatelskich we Francji (1791), Belgii (1830), Włoszech (1870), Niemczech (1871) i Szwajcarii (1874). W zachodniej Europie emancypacja części ludności żydowskiej szła w parze z konwersją rel. i asymilacją nar.-kulturalną. W Imperium Ros. ludność żydowska mogła mieszkać jedynie w tzw. strefie osiedlenia, tj. na dawnych terenach Rzeczypospolitej i w guberniach południowo-zach.; większość ludności żydowskiej podlegała w XIX w. nadal ograniczeniom prawnym; stała się też obiektem prześladowań (pogromy), co przyczyniło się do zapoczątkowania emigracji, gł. do USA. W 2. poł. XIX w. działaniom na rzecz równouprawnienia Żydów towarzyszyło aktywizowanie się ich w życiu polit. (kształtowanie się programów, ideologii nar., pierwszych partii polit.) oraz kult. i nauk.; w końcu XIX w. powstał ruch syjonizmu, traktujący Żydów jako odrębny naród i dążący do jego laicyzacji, który rozwiązanie problemu żydowskiego widział w utworzeniu w Palestynie nar. państwa żydowskiego. Z drugiej strony w reakcji na aktywność Żydów nastąpił rozwój antysemityzmu.

I wojna świat. dotkliwie zakłóciła egzystencję Żydów we wschodniej Europie (przesiedlenia i krwawe prześladowania na ziemiach ukr., pol. i białorus. 1917–20). Po zwycięstwie rewolucji październikowej 1917 Żydzi rosyjscy uzyskali równouprawnienie; otrzymane prawa nie dotyczyły jednak praktykowania religii oraz swobody wyrażania aspiracji nar.; wśród przywódców rewolucji ros. i w aparacie władzy ZSRR obecni byli politycy narodowości żydowskiej; mimo to ewolucja stosunków w okresie rządów J. Stalina prowadziła z czasem nawet do prześladowań antysemickich. Pod wrażeniem nasilania się nastrojów nacjonalistycznych we wschodniej i środkowej Europie reprezentacja żydowska na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 przeforsowała projekt międzynar. ochrony praw mniejszości nar., co nie zapobiegało aktom dyskryminacji i pogromom Żydów (m.in. w Polsce i Rumunii).

W 1917 ruch syjonistyczny uzyskał od Wielkiej Brytanii obietnicę utworzenia w Palestynie „żydowskiej siedziby narodowej” (deklaracja Balfoura), co spowodowało powolny napływ na ten obszar imigrantów żydowskich z Europy; do 1939 do Palestyny przybyło ich ok. 500 tys. (wobec ogólnej liczby Żydów wynoszącej wówczas ok. 18 mln). Osadnictwo żydowskie i projekty polit. ruchu syjonistycznego kolidowały z ambicjami elit arabskich i upowszechnianiem się ideologii nar. wśród Arabów palestyńskich, wskutek czego Palestyna była od 1929 terenem coraz częstszych konfliktów arabsko-żydowskich.

Od 1933 gł. źródłem rasistowskiego antysemityzmu stała się III Rzesza, w której Ż., w większości zasymilowani, stanowili ok. 0,6% ludności kraju; 1933 usunięto ich z urzędów państw.; 1935 tzw. ustawy norymberskie pozbawiły ich praw obywatelskich, wprowadzając rasistowskie kryteria podziału społeczeństwa; w XI 1938 zorganizowano wielki pogrom (tzw. noc kryształowa), podczas którego niszczono synagogi i sklepy żydowskie; ok. 30 tys. osób osadzono w obozach koncentracyjnych. Spośród 540 tys. Żydów niemieckich (1933) do 1939 wyemigrowało ponad 200 tys. osób. Za przykładem lub pod naciskiem Niemiec prawa obywatelskie Żydów ograniczono też w Rumunii, we Włoszech i na Węgrzech; Niemcy wprowadzili też ustawy antyżydowskie w Austrii po Anschlussie (1938) oraz w Protektoracie Czech i Moraw (1939). Pełnię zbrodniczych zamiarów wobec Żydów (naszkicowanych przez A. Hitlera w Mein Kampf) ujawnili naziści po wybuchu II wojny światowej; bezwzględnym prześladowaniom zostali poddani szczególnie Żydzi na okupowanych terenach Europy Środkowowschodniej (wysiedlenia, egzekucje, getta, obozy pracy przymusowej, obozy koncentracyjne); po inwazji na ZSRR 1941 Niemcy przystąpiły do eksterminacji ludności żydowskiej; oprac. program „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”; na terenach okupowanej Polski uruchomiły obozy zagłady (m.in. w Sobiborze, Treblince, Auschwitz-Birkenau), w których masowo mordowano Żydów z likwidowanych gett, a 1942–44 także Żydów przywożonych z Europy Zachodniej i 1944 z Węgier. Eksterminacją objęto wszystkich Żydów i osoby pochodzenia żydowskiego (do 3 pokolenia), niezależnie od wieku oraz przynależności społ. i zaw., zadając żydowskiej kulturze duchowej i materialnej w Europie ogromne i przeważnie nieodwracalne straty. Ogółem hitlerowcy wymordowali ok. 6 mln Żydów europejskich, w tym 4 mln w obozach zagłady; największe straty Żydzi ponieśli na okupowanych terenach ZSRR (99%) i Polski (89%); najmniejsze w krajach sojuszników Niemiec lub krajach poddanych łagodnemu reżimowi okupacyjnemu (np. w Bułgarii, Danii, Finlandii — 1%, we Francji — 22%).

Wydarzenia w Europie umocniły determinację ruchu syjonistycznego w walce o państwo żydowskie; pod wpływem tragedii Zagłady i w rezultacie kompromisu między mocarstwami, ONZ uchwaliła rezolucję o podziale Palestyny, umożliwiając utworzenie 1948 Państwa Izrael. Palestyna stała się ponownie, po ponad 2 tys. lat, centrum polit. i kult. życia Ż., choć ok. 62% tej społeczności zamieszkuje nadal inne rejony świata: 2002 na ogólną liczbę ponad 13 mln Żydów w Ameryce mieszkało ok. 6,5 mln (w USA ok. 6 mln), ok. 5 mln w Izraelu, ok. 1,5 mln w Europie (ok. 1 mln w Europie Zachodniej, ok. 95 tys. w Europie Wschodniej i na Bałkanach, ok. 435 tys. w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR, z czego ok. 30 tys. w jego części azjat.), ok. 88 tys. w Afryce (gł. na południu), ok. 104 tys. w Australii i Oceanii.

Żydzi w Polsce.

Napływ ludności żydowskiej z zachodniej Europy do Polski trwał z różnym nasileniem od końca XI w. do połowy XVII w.; w rezultacie Rzeczpospolita stała się największym w Europie skupiskiem Żydów (przeważnie Aszkenazyjczyków). Położenie ludności żydowskiej określił zwłaszcza statut kaliski ks. Bolesława Pobożnego (1264), potwierdzony przez króla Kazimierza III Wielkiego (1334, 1364, 1367); ze względu na korzyści fiskalne statuty brały Żydów pod opiekę panującego (traktując ich jako własność władcy i jego skarbu) i zapewniały im bezpieczeństwo osobiste, samorząd i swobodę uprawiania handlu. Żydzi stopniowo zdominowali działalność kredytową (lichwa), a także dzierżawę różnych opłat państw., później również karczem. Podstawą samorządu żydowskiego była gmina wyznaniowa (kahał). W XVI w. istniały przejściowo, jako wyższa forma samorządu żydowskiego, tzw. senioraty generalne dla Małopolski i Wielkopolski, a 1580–1764 zjazdy ogólnokrajowe (Waad). Żydzi uzyskali pozycję zbliżoną do odrębnego stanu.

Wzrost znaczenia gospodarczego Żydów był przyczyną napięć między nimi a ludnością chrześc., gł. w miastach, które dążyły do likwidacji konkurencji żydowskiego rzemiosła i handlu przez uzyskanie przywileju De non tolerandis Judaeis (szersze jego rozpowszechnienie przypadło na XVII w.). Mimo tych przejawów dyskryminacji warunki życia Żydów w Polsce były, w porównaniu z innymi krajami eur., korzystne, a liczba ludności żydowskiej szybko się powiększała (w połowie XVII w. sięgnęła od 350 do 500 tys.). Wraz z narastającym w XVII w. kryzysem polit. i gosp. Rzeczypospolitej następował upadek miast, część ludności żydowskiej przeniosła się na Ukrainę; dla chłopów zrujnowanych działaniami woj., Żyd lichwiarz i Żyd arendarz stali się synonimami zła; w czasie powstania B. Chmielnickiego (1648) zamordowano ok. 100 tys. Ż., a w trakcie tzw. koliszczyzny 1768 — ok. 50 tys. (m.in. rzeź humańska). W wyniku prześladowań i pogarszającej się sytuacji ekonomicznej Żydów pojawiły się wśród nich ruchy mistyczno-rel. (w XVIII w. frankiści, chasydyzm).

W końcu XVIII w. terytoria Rzeczypospolitej zamieszkiwało ok. 800 tys. Ż.; 2/3 żyło w miastach, ponad 1/3 utrzymywała się z handlu, 1/3 z rzemiosła, a ok. 14% z arendy i szynkarstwa. W okresie Sejmu Czteroletniego (1788–92) rozpoczęto prace nad reformą położenia ludności, a 1792 objęto Żydów prawem nietykalności osobistej — neminem captivabimus nisi iure victum. Natomiast po upadku Rzeczypospolitej 1795 regulacje prawne państw zaborczych miały przeważnie dyskryminacyjny charakter. W Prusach i w Austrii dążono do asymilacji kulturowej i germanizacji Ż., popierano ich emigrację — w ciągu pierwszych 70 lat XIX w. prawie wszyscy Żydzi opuścili Poznańskie. Na ziemiach wcielonych do Rosji 1804 wprowadzono liczne ograniczenia swobód osobistych, m.in. zakaz nabywania dóbr ziemskich. W XIX w. wraz z rozwojem kapitalizmu następowała modernizacja życia i poszerzała się sfera wolności obywatelskich. Pod koniec stulecia Żydzi w Niemczech i Austro-Węgrzech uzyskali pełne równouprawnienie. W Królestwie Pol. reformy A. Wielopolskiego (1862) uchylały znaczną część obowiązujących Żydów ograniczeń, jednak po upadku powstania styczniowego 1863–64 ponownie ograniczono ich prawa. Ludność żydowska zamieszkująca ziemie pol. w przeważającej części była ortodoksyjna i kultywowała obyczaje i zasady postępowania płynące z judaizmu. Pojawiające się tendencje asymilacyjne były hamowane zarówno przez opór części pol. społeczeństwa, jak i przeciwdziałanie tradycjonalistów żydowskich, toteż liczebnie asymilacja na ziemiach pol. miała niewielkie rozmiary; nastąpiło wzmocnienie poczucia żydowskiej świadomości nar., powstał ruch syjonistyczny; dużą popularność wśród części społeczności żydowskiej zdobyły hasła socjalist. (Bund zał. 1897). Pod koniec XIX w. Żydzi byli nadal społecznością gł. miejską; ziemie Królestwa Pol. zamieszkiwało ok. 1,3 mln Żydów (14% ogółu mieszk.), Galicję ok. 800 tys. (11% ogółu mieszk.), a Poznańskie i Pomorze ok. 50 tys.; duże grupy ludności żydowskiej mieszkały w zachodniej i południowo-zachodniej Rosji; w pocz. XX w. liczebność ludności żydowskiej na ziemiach Królestwa Pol. zwiększyła się znacznie w wyniku napływu tzw. Litwaków — Żydów z zachodniej Rosji, Litwy i Białorusi, uciekających przed pogromami lub administracyjnie usuwanych przez ros. władze.

W odrodzonym państwie pol. ludność żydowska liczyła (1921) ok. 2,8 mln osób (ponad 10% ogółu mieszk.); w miastach zamieszkiwało 76% (30% ludności miejskiej), przy czym 25% skupiało się w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Lwowie i Wilnie. Źródłem utrzymania ponad 1/3 liczby Żydów był handel, 42% pracowało w rzemiośle i drobnym przemyśle; dużą rolę odgrywali Żydzi pracujący w tzw. wolnych zawodach. Żydom i innym mniejszościom nar. swobodę wyznania i równość praw, możliwość posługiwania się językiem ojczystym w życiu prywatnym, w druku i na zebraniach publicznych gwarantował tzw. mały traktat wersalski (28 VI 1919); jego najważniejsze postanowienia włączono do konstytucji 1921 i 1935. W życiu polit. Żydów w II Rzeczypospolitej dominowały 3 nurty: rel.-tradycjonalistyczny, syjonistyczny i socjalistyczny. Ludność żydowska, źle znosząca zjawiska kryzysowe w gospodarce (m.in. z powodu jednostronnej struktury zaw.), została szczególnie dotknięta przebudową systemu podatkowego w okresie reform W. Grabskiego 1923–24 (co pociągnęło za sobą falę emigracji Ż.) oraz przez wielki kryzys gosp. 1929–35, podczas którego wystąpiło zjawisko antysemityzmu gosp.; w 2. poł. lat 30. pojawiły się projekty ustawodawstwa dyskryminującego Ż., m.in. 1937 ukazało się rozporządzenie zezwalające rektorom wyższych uczelni na wprowadzanie tzw. getta ławkowego. Pomimo tych utrudnień intensywnie rozwijało się życie umysłowe (w 3 nurtach językowych: hebrajskich, jidysz i pol.), literatura, prasa, teatr, film, sztuki plast. oraz szkolnictwo (szkoły prywatne, gdzie jidysz lub hebrajski były językami nauczania bądź jednym z wykładanych przedmiotów); działały żydowskie instytuty naukowe.

W 1939 na zajętych przez Niemcy terenach Polski władze hitl. rozpoczęły prześladowania ludności żydowskiej, skupiając ją w gettach i obozach pracy przymusowej, a od 1941 przystąpiły do metodycznej eksterminacji, dokonywanej zwłaszcza w obozach zagłady; 1939–45 śmierć poniosło 89% Żydów polskich. Polityka niem. spotykała się sporadycznie z próbami zbrojnej samoobrony młodzieży żydowskiej (powstania w getcie warsz. i białost.).

Po wojnie w ramach tzw. repatriacji z ZSRR wróciło do Polski ok. 137 tysięcy Żydów; w kraju wojnę przeżyło ok. 50–80 tysięcy Żydów. Zachodzące w Polsce przemiany ustrojowe poparła część lewicowego środowiska żydowskiego. Próby odbudowy życia żydowskiego w Polsce nie powiodły się, pamięć o świeżo dokonanej Zagładzie, bieżące wydarzenia (m.in. pogrom kielecki) oraz powstanie Państwa Izrael skłaniały do emigracji; 1946–50 wyjechało z Polski do Palestyny ok. 120 tys. osób; kolejne fale emigracji żydowskiej nastąpiły po 1956 oraz 1967–68. Ob. grupa zachowująca świadomie pamięć swego pochodzenia jest szacowana na ok. 15 tys. osób; podczas spisu powszechnego w Polsce 2002 narodowość żydowską zadeklarowały 1133 osoby; działają organizacje rel. i społ. oraz instytucje kult., oświat. i nauk., zwłaszcza Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Pol., Federacja Stow. Żydowskich w Polsce, Tow. Społ.-Kult. Żydów w Polsce (wg danych GUS 2003 liczyło 2328 czł.), Stow. Żydów Kombatantów i Ofiar Prześladowań w II Wojnie Świat. w Polsce (1000 czł.), Stow. Dzieci Holocaustu w Polsce (793 czł.), Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej w Warszawie i Żydowski Inst. Hist. — Inst. Nauk.-Badawczy; ukazują się czasopisma społ.-kult.: „Słowo Żydowskie — Dos Jidisze Wort” i „Midrasz”.

Praga, wnętrze synagogi Staronovej

Tykocin, Synagoga