Wenecja

fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Wenecja,

miasto we Włoszech, założone jako schronienie na wyspach laguny weneckiej.

Powierzchnia: 414 km²

Ludność: 264 tys. mieszkańców (2010)

W osadzie schronili się rybacy, myśliwi, warzelnicy soli i żeglarze, uciekając przed Hunami pod wodzą Attyli (453) pustoszącymi tereny Veneto. Drugą falę uciekinierów, a zarazem osadników na wyspach laguny, wywołał najazd Longobardów (568), biskup Akwilei schronił się wówczas na Grado (gdzie utworzył biskupstwo), najważniejszy ośrodek handlowy powstał na Torcello (639 ufundowano tam katedrę), a centrum polityczne i wojskowe, mieszczące się początkowo na Heraklianie, kilkakrotnie zmieniało lokalizację. Osady na wyspach uznawały zwierzchność Bizancjum i podległość egzarchom bizantyńskim z Rawenny. Władzę na obszarze laguny sprawowali wybierani wodzowie, od których wywodził się urząd doży (wg tradycji istniał od 697, potwierdzony źródłowo od 742).

Od VIII w. żeglarze z wysp, omijając zajęte przez Longobardów porty, sprowadzali do Italii towary bizantyńskie. Handel nabrał rozmachu w IX w., gdy Wenecjanie, na wzór Greków, zaczęli budować duże statki handlowe. W IX w. Rivoalto (Rialto), najwyższy punkt laguny — stosunkowo stabilny jako teren budowlany i mający walory strategiczne — stał się zaczątkiem miasta, tworząc z czasem dzielnicę Rialto. W XI w. wytyczono sieć kanałów i granice Wenecji, 1171 ustanowiono 6 dzielnic (sesterii), 1173 zbudowano pierwszy most, Rialto. Sztuka położonej na skrzyżowaniu szlaków handlowych Wenecji kształtowała się pod wpływem Rawenny, Bizancjum i sztuki mozarabskiej, stąd jej przepych, mozaiki i złocenia, bogactwo dekoracji i ornamentyki, wielobarwne kamienne okładziny i patere (płaskorzeźbione tonda) na elewacjach budynków. Najwspanialszym tego przykładem jest Bazylika Świętego Marka (1063–93), gdzie znalazły się przywiezione z Aleksandrii relikwie św. Marka, patrona miasta, a w skarbcu dzieła sztuki ze złupionego podczas IV wyprawy krzyżowej Konstantynopola (1204). Wzniesienie miasta było wybitnym dziełem sztuki inżynieryjnej. Pokolenia pracowały przy pogłębianiu ujścia rzek, usuwaniu mułu i oczyszczaniu kanałów żeglugowych, umacnianiu brzegów, budowie murów ochronnych, utwardzaniu dębowymi i jodłowymi palami ruchomego gruntu pod budowę składów kupieckich, później pałaców, rezydencji, urzędów i kościołów, a także — utrwalaniu roślinności.

Swe bogactwo Wenecja zawdzięczała handlowi morskiemu między Wschodem a Zachodem. Kupcy weneccy dotarli aż do Chin (1271–95 wyprawa M. Polo), ich gł. rynkiem zbytu na towary wschodnie były Włochy i Niemcy. Wenecja była też ważnym ośrodkiem rzemiosła: budowy okrętów, obróbki metali i drewna, wyrobu szkła, garbarstwa, futrzarstwa, sukiennictwa, jedwabnictwa, produkcji luksusowej i artystycznej.

Ukształtowany X–XI w. ustrój Wenecji — republika oligarchiczna — zabezpieczał przed monarchią i dyktaturą. Polityczne życie miasta skupiało się wokół placu Św. Marka, Rialto stanowiło jego centrum handlowe. Odbywały się tam targi, dzięki którym Wenecja zyskała miano bazaru Europy, i dokonywano wszystkich transakcji handlowych (nad czym czuwali agenci signorii). Bicie monety, początkowo prywatne (814), od X w. stało się domeną państwa (1283 pierwsze złote dukaty). W XII w. otwarto na Rialto pierwszy w Europie bank państwowy, ponadto mieściły się tam urzędy państwowe, zajmujące się sprawami morskimi, a od początku XVI w. także biura ministerstwa skarbu.

Spośród weneckich rzemieślników największym poważaniem cieszyli się szkutnicy i szklarze. W XII w. powstał Arsenał, w którym mieściły się stocznie, budujące okręty wojenne i statki kupieckie. Było to największe przedsiębiorstwo średniowiecznej Europy, zatrudniające do 3 tys. robotników. Na terenie Arsenału mieściła się odlewnia i prochownia. Szkło wytwarzano w Wenecji od X w, 1291, ze względów bezpieczeństwa, jego produkcję przeniesiono na wyspę Murano, która XV–XVI w. była gł. ośrodkiem produkcji szkła w Europie. Technologia produkcji szkła należała do najpilniej strzeżonych tajemnic, a ich ujawnienie traktowano jako zdradę stanu, karaną pozbawieniem dóbr, a nawet śmiercią.

Od XI w. rosło znaczenie polityczne Wenecji. Jej potężna flota odgrywała dużą rolę w organizowaniu pierwszych krucjat, dostarczając okręty i zaopatrzenie (konkurowały z nią Piza i Genua). Wenecja stała się też gł. przewoźnikiem pielgrzymów do Ziemi Świętej. Wywarła wielki wpływ na przebieg IV krucjaty (1202–04), otrzymała 3/8 zdobytego terytorium cesarstwa bizantyńskiego (m.in. większość Wysp Jońskich, Eubeę i Kretę, część Morei i Konstantynopola). Po upadku Konstantynopola Wenecja stała się gł. ośrodkiem greckiej diaspory, a ofiarowany miastu księgozbiór kardynała Bessariona — zalążkiem Biblioteki Świętego Marka. W połowie XII w. w konflikcie miast włoskich z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą Wenecja poparła Ligę Lombardzką, ale jednocześnie, jako mediator w konflikcie cesarza Fryderyka I z papieżem Aleksandrem III, 1177 doprowadziła do ich pojednania. Zachowywała neutralność wobec gibelinów i gwelfów, nie angażowała się w walki między tymi stronnictwami. Pokonując Genuę 1381 w bitwie pod Chioggią, odzyskała dominującą pozycję handlową w północnych Włoszech i basenie Morza Śródziemnego. Włączenie 1339 Treviso zapoczątkowało ekspansję na obszary Veneto — tzw. Terra Ferma (Wenecja Euganejska) i Friuli (Wenecja Julijska) osadzając w zależnych miastach własnych podestów i kapitanów, i stopniowo je anektując. Zapewniło to jej dostęp do terenów rolniczych i zapasów słodkiej wody. W XV w. walczyła z księstwem Mediolanu. Bezpośrednie zagrożenie ze strony Turcji pogodziło walczące strony, pokój w Lodi 1454 zakończył wojny między państwami włoskimi, doprowadzając do zawiązania przez Mediolan, Florencję, Wenecję i Państwo Kościelne sojuszu stabilizującego sytuację polityczną w Italii (Liga Włoska). W 1489 Wenecja otrzymała Cypr, przekazany jej przez jego królową Katarzynę Cornaro (z pochodzenia wenecjankę). W XV w. miasto liczyło ok. 200 tys. mieszkańców. Arystokracja kupiecka wznosiła nad Canal Grande wspaniałe pałace i rezydencje, weneccy arystokraci byli szczodrymi mecenasami sztuki, zwł. malarstwa, którego dwukrotny rozkwit — w okresie renesansu i baroku — oddziaływał na artystów całej Europy, w dzielnicach rzemieślniczych życie toczyło się wokół placów miejskich (campo).

W wielkich konfliktach europejskich w XVI w. (wojny włoskie 1494–1559) Wenecja współtworzyła antyfrancuskie koalicje, zw. Ligą Świętą. Niemniej 1499, w sojuszu z królem francuskim Ludwikiem XII, uczestniczyła w rozbiorze księstwa Mediolanu, co m.in. spowodowało zawiązanie 1508 międzynarodowej koalicji antyweneckiej, zw. Ligą w Cambrai. Choć wojny włoskie (pokój w Cateau-Cambrésis, 1559) utrwaliły dominację hiszpańską i rozdrobnienie Włoch, Wenecja zachowała niezależność. Nadal pozostawała potęgą morską, ośrodkiem handlu (zwł. lewantyńskiego, ale także z zachodnią i środkową Europą) i finansów. Około 1500 przekształciła się w nowożytne miasto, którego sercem stał się zaprojektowany przez Sansovina plac Św. Marka, arcydzieło urbanistyki. W tym czasie w Wenecji powstało też getto, z 7 synagogami i budynkami mającymi do 7 kondygnacji. Klasyczne formy zdominowały architekturę miasta także w następnych stuleciach.

U schyłku XV w. zaczęła tracić międzynarodowe wpływy i znaczenie. Pomimo zwycięstwa w bitwie morskiej pod Lepanto (1571), utraciła Cypru, 1669 Turcy opanowali Kretę a na początku XVIII w. straciła większość swych posiadłości na Bałkanach i Morzu Śródziemnym (traktat pokojowy w Pożarevacu 1718). W XVIII w. w polityce zagranicznej zachowywała pokojową neutralność, coraz większą popularność zyskiwały jej zabytki, stając się celem coraz liczniejszych podróży turystycznych, zyskała przy tym sławę miasta hazardu i nieustannej zabawy (6-miesięczny karnawał).

Z czasem stała się jednym z najważniejszych ośrodków malarstwa we Włoszech. Podstawy nowożytnej szkoły weneckiej w malarstwie stworzyli: G. Bellinii V. Carpaccio. Ze względu na niszczący freski klimat na ścianach montowano wielkich rozmiarów obrazy olejne na płótnie. W XVI w. środowisko weneckie, oprócz rzymskiego, najsilniej oddziałało na malarstwo Włoch, wyżyny osiągnęło wraz z twórczością Tycjana, P. Veronesego i J. Tintoretta. Jego ponowny rozkwit nastąpił w XVIII w., dzięki rokokowym dekoracjom G.B. Tiepola i jego syna G.D. Tiepola, malarstwu pejzażowemu (F. Guardi) i weducie (A. Canal), rodzajowym scenom P. Longhiego, pastelowym portretom R. Carriery.

W 1797 Napoleon Bonaparte zlikwidował Republikę Wenecką. Następnie, na mocy pokoju w Campo Formio, Francja przekazała Austrii część jej ziem wschodnich wraz z Wenecją, które do 1866 pozostawały austriacką prowincją. W XIX w. rosła rola Wenecji jako atrakcji turystycznej, stała się ona celem wizyt podróżników z całej Europy, które ułatwiał most kolejowy, wybudowany 1841–46. Osiedlający się w Wenecji pisarze romantyczni (m.in. G. Byron, A. de Musset), utrwalali jej legendę jako symbolu radości i urody życia, karnawałowych korowodów, masek i arlekinów. 1866, w wyniku wojny austriacko-pruskiej (z udziałem Włoch), została przyłączona do zjednoczonych Włoch.

Po zjednoczeniu Włoch Wenecja weszła w okres modernizacji (wodociągi, kanalizacja, oświetlenie ulic) i wprowadzania nowych założeń urbanistycznych, których efektem było poszerzenie głównych tras komunikacji pieszej, zasypanie niektórych kanałów, zwiększenie liczby mostów i wznoszenie nowych budynków w stylach historycznych oraz secesyjna zabudowa modnego kurortu na Lido.

Na przełomie XIX i XX w. nastąpił szybki rozwój Wenecji, 1881 stała się drugim, po Genui, portem Włoch. Na początku XX w. port Wenecji była trzecim co do wielkości włoskim portem przeładunkowym (po Genui i Neapolu). 1932–33 wybudowano most Ponte della Libertà, który połączył Wenecję z lądem. Podczas II wojny światowej 1943–45 należała do Włoskiej Republiki Socjalnej, była ośrodkiem ruchu oporu, a powstanie 28–29 IV 1945 ułatwiło jej zajęcie przez wojska alianckie (30 IV 1945). Rozbudowa Marghery po II wojnie światowej spowodowała znaczne zanieczyszczenia laguny oraz zniszczenia zabytkowego centrum Wenecji. Działania podjęte na rzecz ochrony środowiska polegały m.in. na zakazie eksploatacji wód podziemnych (1973), rezygnacji z planów częściowego osuszenia laguny (1990), a także rozbudowy strefy przemysłowej w Marghera. Poważnym zagrożeniem dla miasta stało się również zapadanie zabytkowej zabudowy, przy równoczesnym podnoszeniu się poziomu wody w Adriatyku (w ciągu ostatniego półwiecza o 23 cm). Po zniszczeniach spowodowanych 1966 przez powódź, UNESCO rozpoczęło akcję „Ratujmy Wenecję”, 1988 zakończono pierwszy, eksperymentalny etap budowy tamy przeciwpowodziowej na lagunie.

Wenecja jest obecnie stolicą regionu Wenecja Euganejska i ośrodkiem administracyjnym prowincji Wenecja. Ośrodek turystyczny o światowej sławie (osobliwe położenie miasta, zabytki, słynny karnawał), kąpielisko morskie (na Lido) oraz ważne centrum przemysłu i handlu. Wenecja składa się z 2 części: starszej Wenecji właściwej, położonej w Lagunie Weneckiej na 118 wyspach (m.in. na San Giorgio Maggiore, Giudecca, Murano), rozdzielonych ok. 150 kanałami (największe: Canale Grande — długości ok. 4 km, Canal della Giudecca, Canale di San Marco), nad którymi przerzucono ok. 400 mostów, oraz z części położonej na lądzie stałym (m.in. Mestre, Marghera). Obie części Wenecji są połączone groblą długości 3,6 km, po której przeprowadzono linię kolejową i autostradę. Wenecja właściwa jest oddzielona od otwartego morza mierzeją (Lido i Pellestrina), podzieloną kanałami dostępnymi dla statków morskich.

Epejrogeniczne ruchy skorupy ziemskiej, a także gęsta zabudowa miejska powodują powolne obniżanie się wysp i okolicznego dna laguny, stanowiąc zagrożenie dla miasta właściwego (częste powodzie morskie). Przemysł gł. w Mestre — rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych (miedź, aluminium, cynk), duża rafineria ropy naftowej, a także przemysł maszynowy, chemiczny, stoczniowy, taboru kolejowego, elektrotechniczny, poligraficzny, spożywczy, szklarski (największy we Włoszech ośrodek produkcji szkła ozdobnego), włókienniczy (koronki) i inne. Wenecja jest jednym z gł. portów Włoch (roczne przeładunki ok. 25 mln t) oraz ważnym węzłem kolejowym i drogowym. Jest międzynarodowy port lotniczy Marco Polo. Komunikację wewnętrzną, zwł. w Wenecji właściwej, obsługują statki pasażerskie, tramwaje wodne, łodzie, barki i gondole. Wenecja jest dużym ośrodkiem kulturalno-naukowym z wyższymi szkołami architektury, handlu, medycyny i sztuk pięknych, instytutem badań Morza Adriatyckiego, bibliotekami i muzeami, i licznymi galeriami. Największym obiektem sportowym w mieście jest stadion Pierluigi Penzo (ok. 13 tys. miejsc), gdzie mecze rozgrywa piłkarska drużyna S.S.C. Venezia.

Za sprawą Biennale sztuki (od 1895) Wenecja odżyła jako centrum artystyczne i kulturalne; od 1932 organizowano także Międzynarodowy Festiwal Filmowy oraz festiwale teatralny i muzyczny. Założony 1926 Uniwersytecki Instytut Architektury skupiał po II wojnie światowej najwybitniejszych architektów włoskich (m.in. C. Scarpa, I. Gardella). Zaprojektowany przez Gardellę budynek mieszkalny na Zattere (1958) to rzadki w Wenecji przykład architektury nowoczesnej. W 1980 zapoczątkowano w Wenecji Biennale architektury. Miasto jest też jednym z europejskich centrów sztuki nowoczesnej (kolekcja Peggy Guggenheim). W 1987 Wenecja wraz z laguną zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Wenecja, Bazylika Św. Marka (Włochy)

Wenecja, Bazylika Św. Marka (Włochy)

Wenecja, Bazylika św. Marka, (Włochy)

Wenecja, Ca' d'Oro (Włochy)

Wenecja, Canale Grande (Włochy)

Wenecja, cmentarz na wyspie San Michele (Włochy)

Wenecja, cypel u wylotu Canal Grande z kościołem Santa Maria della Salute

Wenecja, fasada kościoła San Zaccaria, M. Coducci

Wenecja, gondole na Canale della Giudecca (Włochy)

Wenecja, gondolier

Wenecja, kanał (Włochy)

Wenecja, kościół Św. Łucji (Włochy)

Wenecja, most Ponte Rialto, XVI w. (Włochy)

Wenecja, Pałac Dożów (Włochy)

Wenecja, pałac Pesaro, Baldassare Longhena, budowany od 1663.

Wenecja, Pałac Dożów i kampanila od strony Canale Grande

Wenecja, Plac Św. Marka z Bazyliką Św. Marka i kampanilą

Wenecja, wyspa San Giorgio Maggiore z kościołem San Giorgio Maggiore (Włochy)

Wenecja, zdjęcie satelitarne — laguna

Wenecja, zdjęcie satelitarne