Voltaire

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Voltaire

[woltẹ:r],

Wolter , właśc. François-Marie Arouet , ur. 21 XI 1694, Paryż, zm. 30 V 1778, tamże,

francuski pisarz, filozof, historyk, publicysta; jeden z głównych przedstawicieli oświecenia w Europie.

Urodził się 21 XI 1694 w Paryżu. Od 1756 członek Akademii Francuskiej, od 1746 pełnił urząd historiografa królewskiego. Wychowany w kolegium jezuickim, wcześnie znalazł się też pod wpływem filozofii libertyńskiej; wychodząc ze stanowiska deistycznego, Voltaire krytykował religie objawione i ich instytucje, zwłaszcza Kościół katolicki; w dziedzinie polityki łączył sympatię dla liberalizmu angielskiego z aprobatą oświeconego absolutyzmu. Podejrzewany i oskarżany o autorstwo utworów uważanych za oszczercze, obrażające moralność lub wywrotowe, prześladowany za śmiałość poglądów, był więziony w Bastylii; wiele lat spędził za granicą, m.in. 1726–29 na wygnaniu w Anglii, 1750–53 — na dworze Fryderyka II w Poczdamie. Podczas lat (1758–78) spędzonych we własnej posiadłości w Ferney uczestniczył w życiu umysłowym epoki, prowadził bogatą korespondencję. Zmarł 30 V 1778 w Paryżu.

Sława poety i dramatopisarza

W twórczości zwalczał obskurantyzm, przesądy, fanatyzm — bronił tolerancji. Sławę poetycką zyskał przede wszystkim jako autor epopei wierszem: Henriada (1728, wydanie polskie 1803), o zwycięskich walkach króla Henryka IV na d katol. Ligą, oraz poematu La Pucelle d’Orléans (1755–62, przekład polski pieśni Voltaire’a dokonany przez A. Mickiewicza ok. 1820, wydanie pt. Darczanka 1922), parodystycznej historii Dziewicy Orleańskiej. Pisywał też madrygały, improwizacje, wierszowane komplementy, stance i listy, ody wypełnione refleksją filozoficzną i polemiką (często o ostrzu antyklerykalnym), poematy o podobnym charakterze, wierszowane powiastki oraz celne, zjadliwe epigramaty. W swej poezji łączył styl rokoko z dydaktyzmem i krytycyzmem oświeceniowym.

Sławę dramatopisarza zdobył głównie jako autor licznych tragedii (Edyp 1718; Zaira 1732, wydanie polskie 1753; Mahomet 1741, wydanie polskie 1788; Meropa 1743, wydanie polskie 1779), proponując nowe pojęcie tragizmu jako konfliktu sentymentalno-ideowego. Pragnął przede wszystkim zreformować teatr i uczynić ze sceny trybunę ideologiczną.

Trwalsze znaczenie zachowała jego epistolografia (102 tomy) oraz powiastki filozoficzne, ukazujące nasycony fantazją i humorem satyryczny obraz współczesnego mu świata (wybór polski 1917, rozszerzony 1922 — m.in. Zadig, albo Przeznaczenie 1747, wydanie polskie 1773; Mikromegas 1752; Kandyd, czyli Optymizm 1759, 1. wydanie polskie Lipsk 1780; Prostaczek 1767); ceniąc estetykę klasyczną, stworzył w prozie własny, nowatorski, dynamiczny styl. Pozostawił także Pamiętniki (1784, wydanie polskie 1994).

Sława historyka

Sławę historyka zawdzięcza licznym esejom historycznym (m.in. Essai sur l’histoire du siècle de Louis XIV 1739) oraz monumentalnej panoramie historycznej (Essai sur l’histoire générale et sur les moeurs et l’esprit des nations... 1756). W dziełach tych, opartych na solidnej dokumentacji, był wyrazicielem racjonalistycznej, odrzucającej ingerencję opatrzności, teorii rozwoju historycznego, nie wolnej jednak od tendencji polemiczno-dydaktycznych.

Jako publicysta Voltaire zyskał znaczenie dzięki licznym utworom pisanym bądź w stylu reportażu (Listy o Anglikach, albo listy filozoficzne 1743, wydanie polskie 1793), bądź artykułu (Dictionnaire philosophique 1764), dialogu (Pogawędki i dialogi filozoficzne, wybór polski 1954), rozprawy (Traktat o tolerancji 1763, wydanie polskie 1956), listu, a także przez udział w pracach nad encyklopediami (m.in. Wielką encyklopedią francuską) i słownikami. Prowadził również głośne kampanie w obronie sprawiedliwości (m.in. sprawa J. Calasa). W swojej epoce niezmiernie wpływowy, podziwiany badź zwalczany, stał się uosobieniem postawy światopoglądowo-polityczne łączącej afirmację rozumu z filozoficznego sceptycyzmem i ducha tolerancji z krytyką światopoglądu religijnego (wolterianizm).

Wpływ na literaturę polską

Twórczość Voltaire’a wywarła znaczny wpływ na rozwój polskiego oświecenia; czasopisma warszawskie zamieszczały m.in. przekłady utworów Voltaire’a i polemiki dotyczące jego myśli i dzieła; korespondował z nim Stanisław Leszczyński i Stanisław August Poniatowski, tragedie Voltaire’a należały do najchętniej grywanych, począwszy od połowy XVIII w. aż po lata 20. XIX w. Wśród tłumaczy i propagatorów twórczości Voltaire’a znajdowali się najwybitniejsi przedstawiciele polskiego oświecenia (A. Naruszewicz, J. Szymanowski, T.K. Węgierski, S. Trembecki), a także pseudoklasycy (przekłady E. Słowackiego, L. Osińskiego). Zainteresowanie jego twórczością wygasło w okresie romantyzmu. W 1917 ukazały się Powiastki filozoficzne w przekładzie T. Boya-Żeleńskiego, a po 1945 — nowe opracowania i przekłady (m.in. J. Adamski, H. Konczewska, J. Rogoziński, Z. Ryłko, A. Sowiński).

Wolter

Plansza z Wielkiej encyklopedii francuskiej, 1751–80