Tołstoj Lew N.
 
Encyklopedia PWN
Tołstoj Lew N., hrabia, ur. 9 IX 1828, Jasna Polana (gubernia tulska), zm. 20 XI 1910, Astapowo (gubernia riazańska, obecnie stacja kolejowa Lew Tołstoj),
rosyjski prozaik, dramatopisarz, myśliciel, krytyk literacki.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 9 IX 1828 w Jasnej Polanie (gubernia tulska). Dzieciństwo spędził w Jasnej Polanie. Już w wieku 12 lat ujawniły się jego skłonności pisarskie — zaczął prowadzić dziennik, co czynił do końca życia (polski wybór Dzienniki, t. 1–2 1973). W 1844–47 studiował orientalistykę i prawo na Uniwersytecie Kazańskim.
Wczesne powieści autobiograficzne i Opowiadania sewastopolskie
Z refleksji nad własnym życiem powstała debiutancka powieść Dzieciństwo (1852, 1. wydanie polskie pt. Lata dziecięce 1911), która stała się pierwszą częścią trylogii autobiograficznej, dalsze jej części to: Lata chłopięce (1854, wydanie polskie 1928–29) i Młodość (1857, wydanie polskie 1928–29). W swojej trylogii na przykładzie losów jej głównego bohatera, Irtieniewa, Tołstoj ukazał kształtowanie się charakteru i zasad moralnych w środowisku rodzinnym oraz szkolnych i uniwersyteckich rówieśników. W 1851 rozpoczął jako wolontariusz służbę wojskową na Kaukazie. Wrażenia z tego okresu znalazły odbicie w kilku nowelach i opowieściach: Wypad (1853, 1. wydanie polskie pt. Wyprawa 1911), Wyrąb lasu (1855, polski przekład pt. Cięcie lasu w piśmie „Warszawskij dniewnik” 1876) i Kozacy (1863, niedokończona, polski przekład w „Warszawskij dniewnik” 1877). Z obserwacji i przemyśleń, związanych z udziałem w wojnie krymskiej, a zwłaszcza w obronie Sewastopola, zrodziły się Opowiadania sewastopolskie (1855–56, polski przekład w „Warszawskij dniewnik” 1876), swoisty cykl reportaży, w którym autor przeplata sceny batalistyczne z obserwacjami psychologicznymi, przeciwstawiając patriotyzm prostych żołnierzy moralnie dwuznacznym postawom oficerów z wyższych sfer. Deheroizacja wojny odróżnia ten utwór i opowieści kaukaskie Tołstoja od romantycznej prozy batalistycznej (A. Bestużew-Marlinski i in.).
Od Wojny i pokoju do Anny Kareniny
Po dymisji ze służby wojskowej 1856 Tołstoj przybył do Petersburga już jako uznany prozaik i zbliżył się do kręgu pisarzy „Sowriemiennika”. W okresie 1856–63 stworzył kilka nowel i opowiadań — Poranek ziemianina (1856, polski przekład pt. Poranek obywatela ziemskiego w „Warszawskij dniewnik” 1877), Dwaj huzarzy (1856, wydanie polskie 1928–29), Albert (1858, polski przekład w petersburskim „Kraju” 1885 nr 18–19), Trzy śmierci (1859, polski przekład w „Warszawskij dniewnik” 1876), Szczęście rodzinne (1859, polski przekład w „Warszawskij dniewnik” 1877), w których podejmował aktualne problemy społeczne i moralne swej epoki (kwestia chłopska, zagadnienia emancypacji kobiet, istota sztuki i cywilizacji). Reformatorskie dążenia w Rosji po objęciu tronu przez Aleksandra II Romanowa nie pozostały bez wpływu na moralne, filozoficzne i społeczne poszukiwania Tołstoja, które odzwierciedlała jego ówczesna twórczość. Ich kontynuacją były również podróże pisarza na Zachód (Niemcy, Francja, Szwajcaria, Włochy) 1857 i 1860–61. Ważnym polem ówczesnej działalności Tołstoja stała się oświata, pisarz założył 1859 szkołę dla dzieci chłopskich w swoim majątku, pisał dla nich liczne opowiastki dydaktyczne i wydawał czasopismo pedagogiczne „Jasnaja Polana”, propagując w nim system wychowania oparty na zasadach russoizmu. W 1862 ożenił się z Sofią Bers i osiadł na dłużej w Jasnej Polanie. We wczesnym okresie (1852–62) w jego twórczości dominowały małe formy prozy psychologiczno-społecznej z bohaterami poszukującymi swego miejsca w niemoralnym i źle urządzonym świecie. W 1860 rozpoczął pracę nad powieścią historyczną Dekabryści (wydanie polskie 1928–29), której zaniechał i przystąpił do pisania powieści-epopei Wojna i pokój (1863–69, wydanie 1867–69, wydanie polskie 1894; najgłośniejsze ekranizacje: amerykańska 1956, reżyseria K. Vidor, rosyjska 1965–67, reżyseria S. Bondarczuk). Stworzył w niej odmienny od tradycji walterskotowskiej wzorzec powieści historycznej, w której akcja przygodowo-romansowa została zastąpiona szeroką, wielowątkową panoramą społecznego, obyczajowego i intelektualnego życia narodu w przełomowym momencie dziejowym. Koleje życia bohaterów ukazał na szerokim tle wydarzeń historycznych 1805–20, a zwłaszcza kampanii Napoleona I przeciw Rosji 1812. Losy jednostek i narodu są w tym dziele ściśle powiązane, ale rolę wybitnych ludzi w dziejach Tołstoja, zgodnie ze swoją fatalistyczną koncepcją historii, minimalizował. Historię traktował jako proces żywiołowy i irracjonalny, decydującą rolę w zdarzeniach dziejowych przypisując zbiorowemu wysiłkowi narodu. Wojna i pokój wyraża społeczne, filozoficzne i moralne idee autora, jego „myśl ludową”, uosobioną w mądrości pokornego wobec losu chłopa Płatona Karatajewa. Ideę moralnego samodoskonalenia ucieleśnia Pierre Bezuchow, który opuszcza arystokratyczne salony stolicy i, poszukując sensu życia, odnajduje drogę do „prawdy ludowej” w wiejskim zaciszu, gdzie osiąga też szczęście rodzinne (ideał żony i matki Tołstoj stworzył w postaci Nataszy Rostowej). Pod względem artystycznym utwór jest dziełem złożonym, w tok narracji Tołstoj wplatał monologi wewnętrzne bohaterów, rozważania publicystyczne i filozoficzne, obszerne fragmenty francuskojęzyczne, cytowane dokumenty. Wojna i pokój to najwybitniejsze dzieło prozy rosyjskiej XIX w., od jej francuskiego przekładu 1879 zaczął się światowy rozgłos pisarza.
Po stworzeniu Wojny i pokoju Tołstoj wrócił do pracy oświatowej, wydał elementarz (1872) przeznaczony dla szkół ludowych (1872) i Czytanki rosyjskie (1875, wydanie polskie Dzieła, t. 10 1957) z utworami dla dzieci. Kolejnym jego wielkim dziełem była powieść społeczno-psychologiczna Anna Karenina (1873–77, wydanie oddzielne 1875–77, wydanie polskie 1898–1900; najgłośniejsze ekranizacje: amerykańska 1928, reżyseria E. Goulding, rosyjska 1968, reżyseria A. Zarchi, amerykańska 1997, reżyseria B. Rose). Osnową tematyczną powieści jest koncepcja rodziny i prawo do osobistego szczęścia, którego, wg Tołstojowskiej tragicznej wizji życia, nie można osiągnąć, nie przekraczając norm religijno-moralnych, co z kolei rodzi cierpienie. Swój ideał społeczny i etyczny Tołstoj ujawnił w powieści w postawie i działalności Lewina, który porzucił miasto, wielkoświatowe towarzystwo i próbował realizować ideał życia zgodnego z naturą. Anna Karenina dzięki głębi i mistrzostwu analizy psychologicznej należy do największych artystycznych osiągnięć światowej klasyki powieściowej.
Tołstoizm
W końcu lat 70. w życiu Tołstoja zaczął dojrzewać kryzys duchowy, natomiast 1881 dokonał się w nim głęboki przełom światopoglądowy. Pisarz zerwał wszelkie więzi z kręgami wyższych sfer i wyrzekł się ich przywilejów. Zmianę swoich ówczesnych poglądów społecznych i etycznych wyjaśniał w traktatach i artykułach — Spowiedź (1879–80, wydanie polskie 1907), Na czym polega moja wiara? (1882–84, polski przekład pt. Wierzę w „Nowych Drogach” 1924 nr 1–2/3), Cóż więc powinniśmy robić? (1882–86, polski przekład 1961), w których podjął próbę opracowania swoistego kodeksu etyczno-religijnego, opartego na nowym odczytaniu Ewangelii, a także nawiązującego do innych systemów religijno-filozoficznych, m.in. buddyzmu. Tołstoj przewartościował też swoją estetykę w artykule Co to jest sztuka? (1897–98, wydanie polskie 1901), deklarując się jako zwolennik sztuki służącej wychowaniu i dostępnej prostym ludziom. Głosił surowy rygoryzm moralny, odcinał się od religijnego dogmatyzmu oficjalnej Cerkwi, potępiał przemoc i bezduszność władzy państwowej. Z moralizmem pisarza wiązały się: jego głośna doktryna „niesprzeciwiania się złu przemocą”, koncepcja samodoskonalenia moralnego człowieka, programowy antyestetyzm. W latach 80. pisał opowiadania dydaktyczne, stworzył też kilka opowieści o życiu rodzinnym: Śmierć Iwana Ilicza (1884–86, wydanie polskie 1901), Diabeł (1889–90, wydanie polskie 1920), Sonata Kreutzerowska (1891, wydanie polskie 1900), w których podejmował temat zazdrości, niewierności i zdrady w małżeństwie, braku zrozumienia w rodzinie, demaskował moralną hipokryzję swoich czasów.
Dramaty
W tym czasie zwrócił się też ku dramaturgii. W Ciemnej potędze ukazał dramat namiętności i zbrodni (1887, polski przekład pt. Potęga ciemnoty w „Monitorze” 1899 nr 37), w komedii Płody edukacji (1891, 1. wydanie polskie pt. Owoce oświaty 1903) ośmieszył modny wówczas spirytyzm. Żywy trup (1900, niedokończony, wydany 1911, wystawienie polskie 1911), najgłośniejszy dramat Tołstoja, jest oparty na konflikcie wrażliwego sumienia głównego bohatera, Fiedi Protasowa, z fałszem oraz racją i bezdusznością prawa i zwyczajów.
Zmartwychwstanie — Tołstoj ekskomunikowany
Ostatnią powieścią pisarza było Zmartwychwstanie (1889–99, wydanie oddzielne 1899, wydanie polskie 1901), najbardziej oskarżycielski utwór Tołstoja, w którym z pasją proroka bezkompromisowo potępiał obłudę i niegodziwość ustroju społeczno-politycznego, klas uprzywilejowanych, sprzedajność administracji i sądów, zakłamanie oficjalnej Cerkwi. Powszechnemu złu przeciwstawił ideę moralnego odrodzenia, upostaciowaną w głównych bohaterach — księciu Niechludowie i uwiedzionej przez niego Katii Masłowej. Po ukazaniu się Zmartwychwstania Święty Synod ogłosił 1901 odłączenie Tołstoja od społeczności Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Potępieniem despotyzmu i prześladowań podbitych narodów były ostatnie opowieści pisarza — Po balu (1903, wydanie 1911, polski przekład w „Czasie” 1912 nr 391), Hadżi Murat (1904, polski przekład w „Czasie” 1913 nr 376–343), Za co? (1906, polski przekład pt. Dlaczego? w „Biesiadzie Literackiej” 1906, t. 2, nr 30–35), w którym Tołstoj, opisując tragiczne losy uczestnika powstania listopadowego 1831–32, wystąpił w obronie narodu polskiego. Pragnąc żyć w samotności, 10 XI 1910 opuścił potajemnie Jasną Polanę i zmarł w drodze 10 dni później 20 XI 1910 na stacji kolejowej Astapowo.
Znaczenie i recepcja w Polsce
Tołstoj był jednym z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich, sumieniem swojej epoki, wywarł wielki wpływ na literaturę światową, w tym rosyjską, na życie społeczne w Rosji; jako pisarz, myśliciel i moralista cieszył się ogromnym autorytetem w Rosji i poza jej granicami, m.in. w Polsce. Jego dzieła tłumaczyli na język polski: G. Doliński, P. Hertz, K. Iłłakowiczówna, W. Jakubowski, J. Iwaszkiewicz, Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, J. Jędrzejewicz, T. Łopalewski, M. Piechal, J. Pomianowski, W. Rogowicz, E. Słobodnikowa, A. Stawar, G. Timofiejew, A. Wat, K. Truchanowski i in.
Bibliografia
Połnoje sobranije soczinienij, t. 1–90, Moskwa 1928–58;
Sobranije soczinienij, t. 1–22, Moskwa 1978–85;
Dzieła, red. J. Tuwim, wstęp W. Lednicki, t. 1–28, Warszawa–Kraków 1928–29;
Dzieła, red. P. Hertz, t. 1–14, Warszawa 1956–58.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Tołstoj Lew z siostrą Marią przed domem w Jasnej Polaniefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tołstoj Lew, Wojna i pokój, autograf fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia