Stwosz Wit

Stwosz Wit, właśc. W. Stosz, W. Stvos, Veit Stoss, ur. 1447 lub 1448, Horb am Neckar (pd. Szwabia), zm. 1533, Norymberga,

niemiecki rzeźbiarz, grafik i malarz, wybitny przedstawiciel późnego gotyku.

Urodził się w 1447 lub 1448 w Horb am Neckar (południowa Szwabia). Zapewne uczeń N. Gerhaerta z Lejdy; jego wczesne dzieła nie są dobrze rozpoznane.

Działalność w Polsce — ołtarz mariacki, nagrobki

W 1477 jako dojrzały artysta przybył do Krakowa, gdzie na zamówienie rady miejskiej wykonał nastawę ołtarza głównego do kościoła Mariackiego (Mariacki ołtarz w Krakowie, ukończony 1489); następnie tworzył głównie w kamieniu, m.in.: krucyfiks fundowany przez mincerza królewskiego H. Slackera do kościoła Mariackiego (przed 1496), płaskorzeźba Ogrójec, niegdyś w elewacji kamienicy przy placu Mariackim (ok. 1485 — obecnie Muzeum Narodowe, Kraków), nagrobek króla Kazimierza IV Jagiellończyka (ok. 1492, katedra na Wawelu), biskupa włocławskiego Piotra z Bnina (1493–94, katedra we Włocławku) i arcybiskupa gnieźnieńskiego Z. Oleśnickiego (ok. 1495, katedra w Gnieźnie). Ponadto rzeźbił modele do odlewów z brązu (epitafium F. Buonaccorsiego zwanego Kallimachem, 1496–1500 — kościół Dominikanów w Krakowie) — odlane po powrocie artysty 1496 do Norymbergi w tamtejszym warsztacie Vischerów.

Norymberski okres twórczości

Twórczość Stwosza wywarła silny wpływ na rzeźbę ówczesnej Małopolski, Spisza i Śląska, a nawet dalszych obszarów: Prus, Czech, Węgier, dzisiejszej Słowacji i Siedmiogrodu. Po powrocie do Norymbergi wykonał m.in. reliefy kamienne i figury drewniane na zamówienie P. Volckamera w kościele Św. Sebalda (1499). W 1503, chcąc odzyskać dług, dopuścił się fałszerstwa weksla, za co został skazany i napiętnowany; dopiero 1506 uzyskał akt łaski od cesarza Maksymiliana. W tych latach nie stworzył ważnych dzieł rzeźbiarskich, natomiast wykonał polichromie i malowidła poliptyku T. Riemenschneidera w Münnerstadt. Z ostatniego okresu działalności Wita Stwosza pochodzi Pozdrowienie Anielskie (1518) w kościele Św. Wawrzyńca w Norymberdze, ołtarz dla kościoła Św. Salwatora tamże (1520–23, niezachowany w całości), po zapanowaniu w mieście reformacji 1524 kupiony przez biskupa bamberskiego; Stwosz wykonał też krucyfiksy do kościołów norymberskich: Św. Wawrzyńca (1499–1500), szpitala Św. Ducha w Norymberdze (1505 — obecnie Germanisches Nationalmuseum, Norymberga), Frauenkirche (1520 — obecnie w kościele Św. Sebalda w Norymberdze). Dzieła norymberskie Stwosza wywarły wpływ na rzeźbę Dolnej Frankonii; wysoko oceniono twórczość Wita Stwosza we Florencji, gdzie znajdują się 2 jego rzeźby: figura św. Rocha w kościele Santissima Annunziata i krucyfiks w kościele Ognissanti. Zajmował się również grafiką (10 zachowanych prac). Zmarł w 1533 w Norymberdze.

Indywidualne cechy stylu

Rzeźby Stwosza odznaczają się dynamizmem i silną ekspresją; szczegóły anatomiczne przedstawiał w sposób realistyczny, z czym kontrastują dekoracyjnie opracowane skłębione draperie; postacie są ukazywane w gwałtownym ruchu, ekspresję podkreśla też wyraz twarzy, gesty rąk, ostro załamujące się, obfite fałdy szat. Z czasem nastrój jego prac uległ wyciszeniu, czego przykładem jest ewolucja widoczna w kolejnych przedstawieniach ukrzyżowania — od naturalistycznie opracowanego, wyciągniętego na krzyżu ciała Chrystusa i gwałtownie zmiętego perizonium w krucyfiksie w kościele Mariackim w Krakowie do idealnej harmonii zwycięskiego krucyfiksu z Frauenkirche w Norymberdze. Nastawy ołtarzowe Stwosza, zachowując tradycyjną formę poliptyku o zamykanych skrzydłach, obfitują w rozwiązania nietypowe: wszystkie elementy nastawy są rzeźbione, brak jest części malowanych; w ołtarzu Mariackim z 2 par skrzydeł zewnętrzne pozostają nieruchome (tzw. pentaptyk pozorny); brak polichromii w ołtarzu Bamberskim. Różnorodność poszukiwań jest też widoczna w nagrobkach Stwosza, prezentujących rozmaite rozwiązania typologiczne: tumbowy nagrobek z baldachimem dla Kazimierza IV Jagiellończyka (nawiązujący do wcześniejszych nagrobków królewskich w katedrze na Wawelu), pseudotumba z ukośnie ustawioną płytą w nagrobku Piotra z Bnina, płyta Oleśnickiego, pierwotnie wmurowana w posadzkę, brązowa płyta Kallimacha wmurowana w ścianę.

Stwosz Wit, płyta nagrobna Kallimacha, odlew, warsztat Vischerów, 1496–1500, kościół Dominikanów w Krakowie

Stwosz Wit, Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia, 1477–1489 — Kościół Mariacki, Kraków

Stwosz Wit, nagrobek Zbigniewa Oleśnickiego

Stwosz Wit, Ołtarz Mariacki, 1477–89 — kościół Mariacki, Kraków

Stwosz Wit, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu

Kazimierz Jagiellończyk, nagrobek