Ptolemeusz Klaudiusz
 
Encyklopedia PWN
Ptolemeusz Klaudiusz, gr. Ptolemaíos Klaúdios, łac. Claudius Ptolemaeus, ur. ok. 100, prawdopodobnie w m. Ptolemais (Górny Egipt), zm. ok. 168, Aleksandria,
grecki astronom, matematyk, geograf, teoretyk muzyki.
Cytat
Kalendarium
Urodził się około 100 n.e., prawdopodobnie w mieście Ptolemais (Górny Egipt). Działał w Aleksandrii. Jest twórcą spójnej matematycznej teorii geocentrycznego systemu budowy świata. Całokształt ówczesnej wiedzy astronomicznej zawarł w 13 księgach dzieła Megálē sýntaxis [‘wielka księga’], znanego pod zniekształconą przez Arabów nazwą Almagest, które aż do XVI w. było uznawane za podstawowy wykład astronomii matematycznej. Ptolemeusz zmarł około 168 w Aleksandrii.
Almagest — starogrecka wiedza astronomiczna
Dzieło to stanowi największy zabytek starogreckiej wiedzy astronomicznej. Ptolemeusz wykorzystał w nim dorobek poprzedników, przede wszystkim Hipparcha, oraz obserwacje astronomów aleksandryjskich i babilońskich. Pierwsze dwie księgi stanowią wstęp, w którym autor wyjaśnił system geocentryczny i przedstawił wiele argumentów na to, że Ziemia, znajdująca się w centrum Wszechświata, jest nieruchoma. Opisał m.in. zjawiska wschodów i zachodów gwiazd, długości dnia dla różnych szerokości geograficznych, czyli podstawowe problemy astronomii sferycznej. Zauważył także, że wytłumaczenie zjawisk astronomicznych byłoby prostsze, przy założeniu, że to Ziemia się obraca wokół osi raz na dobę, a sfery niebieskie pozostają nieruchome. Odrzucił jednak to spostrzeżenie jako niezgodne z faktami. W księdze trzeciej przedstawia teorię ruchu Słońca i rozważania na temat długości roku. Księgi od czwartej do szóstej są poświęcone Księżycowi — teorii ruchu Księżyca, odległości Księżyca od Ziemi, paralaksie (zjawisko zmiany kierunku, w którym obserwowany jest obiekt astronomiczny w wyniku zmiany położenia obserwatora, a także kąt między kierunkami do danego obiektu poprowadzonymi z 2 różnych położeń obserwatora), zaćmieniom Słońca i Księżyca. Księgi siódma i ósma zawierają jeden z pierwszych katalogów gwiazd, podający ich położenia na sferze niebieskiej i jasności (1022 gwiazd), także opis 48 gwiazdozbiorów. Pozostałe księgi są poświęcone teorii ruchu planet: Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza, Saturna, oraz Księżyca i Słońca wokół Ziemi, przy użyciu deferentów i epicykli (geocentryczna teoria, rys.), wynalezionych kilka wieków wcześniej przez Apoloniusza z Pergi i stanowiących dla Ptolemeusza wygodny schemat rachunkowy. Zawierają wyznaczenia parametrów orbit Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna, oraz opis ruchu planet w szerokości ekliptycznej. Almagest, oprócz modeli matematycznych zawierał także dane liczbowe, przedstawione w tabelach, które umożliwiły obliczanie położenia Słońca, Księżyca, Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna w dowolnej epoce. Ptolemeusz w dziele tym podał średnią odległości Księżyca i Słońca od Ziemi, bardzo je zaniżając, jednostką, jaką stosował, był promień Ziemi. Pierwsze drukowane wydania Almagestu ukazały się 1515 w Wenecji (w języku łacińskim) i 1538 w Bazylei (w języku greckim).
Inne prace
Ptolemeusz swój własny pogląd na budowę układu planetarnego wyłożył w dziele Hypothéseis tṓn planōménōn [‘hipotezy planetarne’], w którym wyjaśniał ruch planet, wprowadzając sfery o nierównej grubości. Ptolemeusz zajmował się także astrologią, której wykład zawarł w Tetrábiblos [‘czteroksiąg — traktat matematyczny w czterech księgach’], dziele bardzo popularnym w następnych stuleciach w krajach islamu i w Europie. Ptolemeusz podał w nim astronomiczne uzasadnienie elementarnych przesłanek interpretacji horoskopu
Wielkim dziełem geograficznym Ptolomeusza było Geōgraphikḗ hyphḗgēsis [‘wstęp do geografii’], w ośmiu księgach, oparte na pracach Eratostenesa z Cyreny, Hipparcha i Marinosa z Tyru. Zawiera ono matematyczne i astronomiczne zasady konstruowania map, spis nazw geograficznych, z których 6411 było zaopatrzonych we współrzędne geograficzne oraz mapę świata, gdzie zaznaczył ok. 8 tysięcy miejscowości (m.in. Kalisię, dawniej identyfikowaną z Kaliszem). Dzieło to nie było wolne od błędów, które jeszcze długo utrzymywały się w późniejszych mapach. Do największych należało pomniejszenie (w ślad za Posejdoniosem) obwodu kuli ziemskiej oraz wydłużenie Morza Śródziemnego (zamiast 42° ma ono 62° długosci geograficznej) i Azji w kierunku wschodnim. Błąd ten zaważył później w dużej mierze na obliczeniach i wyprawie K. Kolumba. Aż do późnego średniowiecza dzieło, nie znane światu chrześcijańskiemu, tłumaczyli z języków greckich i syryjskiego oraz studiowali Arabowie. Dopiero na początku XV w. przełożono je na łacinę i kopiowano wielokrotnie, a od 1477 zaczęto wydawać drukiem (przyczyniło się to do odrodzenia geografii i kartografii w XV i XVI w.).
Ptolemeusz zajmował się także zjawiskami optycznymi. W dziele Optica, składającym się w oryginale z pięciu ksiąg (zachowało się ono z uszkodzonym początkiem i zakończeniem), omawia teorię wzroku i postrzegania zmysłowego, także refrakcję (załamanie się światła), w tym refrakcję światła ciał niebieskich na różnych wysokościach.
Praca Ptolomeusza z zakresu muzyki, Harmoniká (w 3 księgach), zawiera pełne przedstawienie ówczesnej teorii muzyki i należy do podstawowych źródeł informacji o muzyce starożytnych Greków.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ptolemeusz Klaudiusz, mapa świata we florenckim wydaniu Geografii, 1482 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Geocentryczna teoria, Z Ziemia, P planeta, C środek deferenturys. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia