Polacy w Petersburgu
 
Polacy w Petersburgu
Początki kolonii polskiej w Petersburgu sięgają czasów założenia miasta. Polacy w tym czasie stanowili niewielki odsetek cudzoziemców w stolicy Rosji. Od 1711 społeczność katolicka w mieście miała własny niewielki drewniany kościół. Budowę murowanego kościoła Św. Katarzyny ukończono 1782. Stał się on głównym ośrodkiem katolicyzmu w Petersburgu, ogniskującym także działalność polskiej kolonii. Rozbiory Polski spowodowały zwiększony napływ Polaków do Petersburga. Po upadku powstania kościuszkowskiego 1794 wywieziono do Twierdzy Petropawłowskiej T. Kościuszkę i innych członków władz powstańczych (m.in. J. Ursyna Niemcewicza). Po ostatnim rozbiorze Polski w Petersburgu osiadł ze swym dworem Stanisław August Poniatowski (zmarł 1798 w pałacu Marmurowym, do 1938 pochowany w kościele Św. Katarzyny). Napływ Polaków do Petersburga nasilił się wraz z utworzeniem 1815 Królestwa Polskiego. Obejmowali oni tu posady rządowe, otrzymywali katedry w stołecznych uczelniach (np. J. Sękowski, I. Daniłowicz). Na mocy konstytucji Królestwa Polskiego w Petersburgu powstały specjalne instytucje ds. polskich, w których zatrudniano niemal wyłącznie Polaków. Do Petersburga spieszyła również magnateria polska (m.in. A.J. Czartoryski, bliski współpracownik cara Aleksandra I i minister spraw zagranicznych Rosji). 1803 przy parafii katolickiej otwarto konwikt szlachecki. Wyrazem znacznego ożywienia kulturalnego środowiska polskiego w Petersburgu w 1. połowie XIX w. było powstanie w mieście prasy polskiej. 1817 założono czasopismo „Inwalida Ruski”. 1830–58 ukazywał się „Tygodnik Petersburski”, 1830–36 „Bałamut Petersburski” (od 1831 „Bałamut”), a 1840–44 rocznik „Niezabudka”. Petersburg stał się wówczas ważnym ośrodkiem wydawniczym polskich książek. Tu drukował swe utwory m.in. A. Mickiewicz (1824–25 i 1827–28 mieszkał w Petersburgu), w latach 50. XIX w. działała firma wydawnicza M. Wolffa. Z założonej 1859 przez J. Ohryzkę drukarni wyszło m.in. nowe wydanie Volumina legum. Związki z polską konspiracją na Litwie i Ukrainie szczególnie żywe były wśród licznie studiującej w Petersburgu polskiej młodzieży, skupionej w tajnych kółkach rewolucyjnych, które ok. 1857 przekształciły się w jedną organizację oficerską (m.in. Z. Sierakowski i J. Dąbrowski). Powstanie styczniowe 1863–64 zahamowało jedynie na krótko rozwój kolonii polskiej w Petersburgu. W 1869 w Petersburgu przebywało ok. 11,2 tys. Polaków, głównie robotników i rzemieślników, służby domowej na dworach polskich arystokratów rezydujących w Petersburgu, sporą grupę stanowili urzędnicy, a także studenci (1887 ponad 900 osób). W Akademii Sztuk Pięknych studiowali m.in. A. Gerson i S. Noakowski. Na studiującą polską młodzież znaczny wpływ ideowy wywierał rosyjski ruch rewolucyjny. Około 1874 powstały pierwsze polskie kółka socjalistyczne, 1879–80 istniała Gmina Socjalistów Polskich, przekształcona 1881 w Polsko-Litewską Partię Socjalno-Rewolucyjną. Studentem Instytutu Technologicznego był m.in. założyciel i przywódca Proletariatu, L. Waryński. W 1897 w Petersburgu mieszkało 36,7 tys. Polaków, a przed I wojną światową kolonia polska liczyła już ok. 70 tys. osób, w znacznej części stanowiła ją inteligencja. Na uniwersytecie wykładali m.in. J. Baudouin de Courtenay i L. Petrażycki. W życiu polskiej kolonii ważną rolę odgrywał Kościół katolicki. Obok kościoła Św. Katarzyny 1825 wybudowano kościół Św. Stanisława jako drugi kościół parafialny. W 2. połowie XIX w. powstały kolejne 2 parafie katolickie, skupiające niemal wyłącznie Polaków. W Petersburgu swą siedzibę miały władze archidiecezji mohylewskiej (formalnie od 1873, faktycznie już od 1783). Tu mieściła się Cesarska Akademia Duchowna Rzymsko-Katolicka (od 1842), której profesorami i wykładowcami byli polscy duchowni. Duchowieństwo katolickie dysponowało własnymi czasopismami (m.in. dwutygodniki „Życie Kościelne” oraz „Wiadomości Kościelne”).
W Petersburgu działało wielu wybitnych przedstawicieli sfer przemysłowych (m.in. I. Jasiukowicz, dyrektor Zakładów Putiłowskich, H. Gliwic). Wśród polskich inżynierów w Petersburgu szczególną rolę odegrał S. Kierbedź, konstruktor mostu na Newie. Największym skupiskiem zarówno polskiej kadry inżynierskiej, jak i robotników były Zakłady Putiłowskie. W okresie rewolucji 1905–07 zwiększyły się możliwości zrzeszania się Polaków. W 1906 powstały m.in.: Ognisko i Stowarzyszenie Gimnastyczne Sokół Polski, 1908 Promień, powstały także filie towarzystw warszawskich, m.in. Zachęty. Od 1882 jedynym pismem polskim w mieście był tygodnik „Kraj” (W. Spasowicz i E. Piltz), skupiający wokół siebie wpływowe polskie środowisko konserwatywne. Od 1909 ukazywał się opiniotwórczy „Dziennik Petersburski”. W okresie I wojny światowej liczba Polaków w Petersburgu wzrosła do prawie 100 tysięcy. Działalność polityczna Polaków skupiała się w Dumie Państwowej, w której polscy deputowani odgrywali istotną rolę. Spośród różnych nurtów politycznych największą aktywność wykazywała ND, z którą był związany, ukazujący się od 1915, tygodnik „Sprawa Polska”, a od 1916 „Dziennik Polski”. W mieście działał przeniesiony tu z Warszawy Komitet Narodowy Polski. Po rewolucji lutowej 1917 powstały nowe organizacje polskie — Kluby Demokratyczne i Kluby Narodowe. Na Zjeździe Wojskowych Polaków powołano Naczpol, zwierzchni organ Polaków w armii rosyjskiej. Polacy związani z lewicą rewolucyjną wzięli aktywny udział w przewrocie październikowym bolszewików 1917. Po ich zwycięstwie nadzór nad Polonią w Rosji przejął Komisariat do spraw Polskich zdominowany przez działaczy SDKPiL i PPS-Lewicy, który prowadził agresywną propagandę przeciw niezależnym polskim instytucjom i inicjatywom. W wyniku akcji repatriacyjnej liczba Polaków w Petersburgu spadła 1926 do 34 tys., mimo to stanowili oni największe miejskie skupisko polonijne w ZSRR. Była to społeczność silnie związana z Kościołem katolickim, stosunkowo mało podatna na sowietyzację. Z tego też względu poddano ją silnym represjom. W 1923 aresztowano 14 polskich księży w Piotrogrodzie i wywieziono do Moskwy, gdzie w procesie arcybiskupa J. Cieplaka i 14 księży orzeczono i wykonano karę śmierci wobec prałata K. Budkiewicza z kurii mohylewskiej, zasłużonego dla kolonii petersburskiej. Władze zamknęły wszystkie polskie kościoły, a 1930 uwięziły i skazały na zesłanie biskupa A. Małeckiego, od 1926 tajnego administratora apostolskiego Leningradu. Proces sowietyzacji nielicznej polskiej kolonii (1989 według oficjalnych spisów liczyła ok. 8 tys. osób) kontynuowano również po II wojnie światowej. Możliwości kultywowania tradycji narodowych wśród Polaków w Petersburgu pojawiły się dopiero w okresie pierestrojki i po rozpadzie ZSRR. W 1989 założono Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Polonia”, 1993 powstał Związek Polaków i Polskie Towarzystwo Historyczne. Rozwijały działalność Niedzielne Szkoły Języka Polskiego i Kultury Polskiej. W 1999 Stowarzyszenie „Polonia” wydało pierwszy numer „Gazety Petersburskiej”.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Petersburg, Pałac Zimowy (Rosja)fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia