Polacy w Moskwie

Polacy w Moskwie

Początki kolonii polskiej w Moskwie sięgają połowy XVII w., kiedy do państwa moskiewskiego napłynęło dużo Polaków. W tym czasie istniała w Rosji przychylna Polakom i polskiej kulturze atmosfera, a język polski zdobył dużą popularność w sferach dworskich. W atmosferze znacznego zainteresowania kulturą polską Polakom w Rosji łatwiej było utrzymać odrębność narodową i utworzyć własną kolonię. We wzniesionym w końcu XVII w. kościele katolickim kazania odbywały się w językach polskim i niemieckim. 1861 polscy studenci na uniwersytecie moskiewskim stanowili 30% ogółu studiujących. Jednak powstanie styczniowe 1863–64 spowodowało gwałtowne pogorszenie sytuacji Polonii. Represje popowstaniowe dotknęły także polskich mieszkańców Moskwy. Do 1905 Polonia nie miała możliwości oficjalnego kultywowania tradycji narodowych ani tworzenia własnych organizacji o szerszym programie działania. Złagodzenie ograniczeń prawnych przyniósł rok 1905. Gwałtownie zwiększała się liczba Polaków w mieście (1902 — 10,5 tys., 1914 — ok. 20 tys.). Życie organizacyjne Polonii moskiewskiej, ograniczone dotąd do działającego tu od 1885 Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności, skupiło się w powstałym 1906 Domu Polskim. Popularnością cieszyło się gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Powstał Klub Polski „Lutnia”. W wyborach do rosyjskiej Dumy Państwowej 1906 posłem (z ramienia rosyjskiej partii kadetów) został A. Lednicki, wybitny adwokat moskiewski i jednocześnie działacz Polonii. W okresie I wojny światowej, w wyniku zarządzonej przez władze rosyjskie ewakuacji Królestwa Polskiego (1915), do Moskwy przybyła znaczna liczba polskich uchodźców (w Moskwie i guberni osiadło ok. 72 tys. emigrantów), w tym wielu działaczy politycznych i kulturalnych oraz artystów (m.in. redakcje warszawskich pism), co zaowocowało rozwojem w mieście polskie prasy (liberalny tygodnik „Echo Polskie”).

Po przewrocie bolszewickim 1917 życie społeczno-organizacyjne Polaków zostało poddane nadzorowi władzy, zamknięto m.in. Dom Polski, przestała się ukazywać niezależna prasa polska, kontrolą działalności wydawniczej wśród miejscowych Polaków zajmował się od XII 1917 Komisariat do spraw Polskich przy Ludowym Komisariacie do spraw Narodowości Rosyjskiej SRR, od 1919 — Polskie Biuro Agitacji i Propagandy przy KC Rosyjskiej KP (bolszewików). Od 1918 w wyniku początkowo spontanicznej, a od 1921 zorganizowanej emigracji (na mocy polsko-sowieckiego układu o repatriacji), do kraju powróciła znaczna grupa Polaków, głównie wygnańców z 1915. Według spisu sowieckiego 1926 w Moskwie mieszkało 17 tys. Polaków. Wprawdzie artykuł VII traktatu ryskiego 1921 zapewniał prawa polskiej mniejszości, w praktyce jednak jej położenie było zawsze wypadkową sytuacji politycznej, założeń panującej w ZSRR ideologii oraz zmian w kursie polityki narodowościowej. Władze sowieckie nie tolerowały jakichkolwiek niezależnych polskich organizacji. Do 1923 zakazano ich działalności (m.in. Komitetu Obrony Praw Ludności Polskiej, oddziału Straży Polskiej). Wielu polskich komunistów funkcjonowało w aparacie władzy sowieckiej (F. Dzierżyński) i Kominternu. W końcu lat 30. większość padła ofiarą stalinowskiego terroru. Z racji swej stołeczności w Moskwie miały siedzibę różnego typu organizacje zajmujące się mniejszością polską. W 1921 przy KC Rosyjskiej KP (bolszewików) utworzono Centralne Biuro Polskie (członkami byli polscy komuniści), zajmujące się agitacją i propagandą. Działał tu także polskojęzyczny Wydział Polskiego Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszości Narodowych Zachodu, kształcący wyższe kadry przeznaczone do działalności wśród Polaków, także działaczy KPP, często w celu pracy dywersyjnej poza ZSRR. Indoktrynacji było podporządkowane czasopiśmiennictwo w języku polskim z „Trybuną Robotniczą” na czele (nakład w latach 30. — 15 tys. egzemplarzy).

Podczas II wojny światowej przez więzienia moskiewskie (Łubianka, Lefortowo) przeszła liczna grupa polskich oficerów i polityków wziętych do niewoli i aresztowanych 1939–41. Po 1941 Moskwa stała się siedzibą Centralnego Biura Komunistów Polski i Związku Patriotów Polskich oraz miejscem powstania Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Państwowe Wydawnictwo Literatury w Językach Obcych publikowało w języku polskim literaturę piękną, społeczno-polityczną i dziecięcą. Wspierały je wydawnictwa: Raduga, Mir (o profilu naukowym, przyrodniczym i technicznym), Aurora (sztuki piękne), Małysz. W 2000 społeczność polska w Moskwie liczyła ok. 10 tys. osób. Większość była skupiona w Towarzystwie „Polonia” (powstało 1989) oraz Stowarzyszeniu Kulturalnym „Dom Polski” (założone 1989), zarejestrowanym przy Funduszu Kultury Rosyjskiej FSRR jako organizacja republikańska. Stowarzyszenie posiada status Polskiego Narodowego Centrum Kultury Federacji Rosyjskiej, ma własną bibliotekę i wydaje powielany biuletyn wewnętrzny. Swoim programem nawiązuje do Domu Polskiego, działającego 1906–17. Polskie środowisko naukowe publikuje osiągnięcia polskiej myśli medycznej i technicznej w czasopismach rosyjskich. Utrzymaniu polskości sprzyja także życie religijne, koncentrujące się wokół 2 odnawianych kościołów rzymskokatolickich oraz utworzonej (2002) metropolii rzymskokatolickiej.

Moskwa, widok na Kreml od strony rzeki Moskwy