Petrarca, Petrarka, Francesco , ur. 20 VII 1304, Arezzo, zm. 19 VII 1374, Arquà k. Padwy,
poeta włoski, otwierający okres humanizmu europejskiego.
Petrarca Francesco
Encyklopedia PWN
Urodził się 20 VII 1304 w Arezzo. Syn florenckich emigrantów politycznych, po latach dzieciństwa spędzonych we Włoszech znalazł się w południowej Francji (jego ojciec szukał oparcia na dworze papieskim w Awinionie), gdzie przeżył młodość i dokąd później niejednokrotnie powracał. Studiował prawo na Uniwersytecie Bolońskim, ale niewiele wyniósł z owych studiów, rychło uległ urokowi antyku i rozległą kulturą humanistyczną zyskiwał sobie coraz szersze uznanie. Podróże, które wypełniały mu znaczną część życia, podejmowane niejednokrotnie w misjach dyplomatycznych, a wsławione też odkryciem nieznanych pism Cycerona, przeplatały się z okresami skupienia i samotności, zwłaszcza w ciszy ulubionego zakątka — Vaucluse (Prowansja). Jak sam napisał, w Wielki Piątek 1327 w awiniońskim kościele Św. Klary ujrzał po raz pierwszy Laurę, która stała się liryczną bohaterką jego poezji i której niespodziana śmierć 1348 głęboko nim wstrząsnęła. Rozległe stosunki, jakie nawiązał z wybitnymi przedstawicielami kultury, utorowały mu drogę do najwyższego wyróżnienia — uwieńczenia laurem na rzymskim Kapitolu w dniu Wielkanocy 1341. Po wielu wędrówkach schyłek życia spędził w zachowanym do dziś domku w Arquà, gdzie śmierć miała go zaskoczyć nocą 19 VII 1374 w Arquà koło Padwy nad rękopisem umiłowanego Wergiliusza.
Autorytet moralny i intelektualista
W spuściźnie Petrarki przeważają utwory łacińskie o różnym charakterze, otwierające okres europejskiego humanizmu. Są wśród nich rozważania moralne, pisma polemiczne, kompilacje erudycyjne, a także napisany 1338–42 poemat epicki Africa — hołd dla wielkości starożytnego Rzymu, uosobionej w postaci Scypiona Afrykańskiego Starszego. Najżywsze pozostały osobiste wyznania pisarza (Secretum, powstałe 1342–43), w których doszedł do głosu jego ciągły niepokój, wystąpiły przeciwieństwa, jakie odnajdywał w sobie, ulegając pokusom życia czynnego, to znów skłonności do kontemplacji i mistycyzmu. Liczne listy, z którymi zwracał się do swych bliskich i dalekich korespondentów, były pisane z myślą o szerszym kręgu odbiorców i pozostały na długo wzorem stylu. Dzięki tej twórczości Francesco Petrarca zdobył sławę i szacunek jako autorytet moralny i intelektualista.
Pieśni i Sonety do Laury
W opinii potomnych imię humanisty przesłoniła sława poety — przede wszystkim dzięki wielkiemu zbiorowi lirycznemu w języku włoskim, znanemu pt. Canzoniere (‘zbiór pieśni’; sam Petrarca nazwał go Rerum vulgarium fragmenta), wydanie 1470 w wersji odbiegającej od oryginału (pierwsze staranne wydanie przygotował P. Bembo 1501; pierwsze wydanie polskie pt. Pieśni 1881, w przekładzie F. Faleńskiego). W układzie autora zbiór zawierał 366 utworów (317 sonetów, 29 kancon i 20 innych form stroficznych), których ogromna większość daje wyraz idealnej miłości do Laury. Ten poetycki pamiętnik z wnikliwością psychologiczną, z artyzmem dojrzewającym w ciągu wielu lat opisuje uczucie pozbawione napięć dramatycznych, o nastrojach elegijnych. Tym wymowniej brzmią na tym tle pieśni wyrażające pragnienie przywrócenia Włochom starorzymskiej świetności i bolejące nad ich politycznym upadkiem. Laura jest także bohaterką 6 utworów alegorycznych Trionfi, pisanych dantejską tercyną; pracę nad tym dziełem poeta rozpoczął 1352. Canzoniere należy do arcydzieł literatury światowej i wzorowały się na nim całe pokolenia poetów.
Petrarkizm
Moda petrarkizmu upowszechniła się zwłaszcza w okresie renesansu, ale i później Petrarca miał wielu naśladowców, a imię Laury stało się symbolem poezji miłosnej. Autorami polskich przekładów poezji Petrarki byli m.in.: D. Naborowski, A. Mickiewicz, J. Kurek (wybór Sonety do Laury 1955, nowe wydanie 1998).
Również w ostatnich latach światową krytykę fascynował uniwersalny charakter liryki Petrarki, w istocie nie ograniczającej się jedynie do abstrakcyjnych i stylizowanych uczuć miłosnych, lecz obejmującej podstawowe problemy kondycji człowieka: jego wielkość i małość, wewnętrzne rozdarcie, nieuchronność i tragizm przemijania, stosunek do otaczającego świata i do Boga. Canzoniere to dzieło dające możliwość wielu odmiennych odczytań (także według klucza religijnego), a sam Petrarca jawi się przy tym jako autor na wskroś nowoczesny, zmagający się ze sprzecznościami własnego „ja”. Postać Laury zostaje sprowadzona do roli wyłącznie symbolicznej, a w takiej perspektywie bez znaczenia staje się kwestia, czy osoba taka w ogóle istniała.
Włoska poezja Petrarki jest więc kontynuacją osobistych wątków podejmowanych w innej konwencji w dziełach łacińskich, zwłaszcza w Secretum. Uwagę krytyki przyciąga ponadto udział Petrarki w formowaniu się nowożytnego mecenatu, rola poety-emigranta-kosmopolity w ukształtowaniu wzorca włoskiego języka literackiego i ogólniejszego europejskiego modelu liryki miłosnej, jak również elementy manierystyczne jego poezji oraz te aspekty utworów łacińskich, które wywarły istotny — nierzadko trwający do czasów obecnych — wpływ na europejską kulturę i jej humanistyczne myślenie.
Ilustracje
Arquà, dom Francesco Petrarki (północne Włochy), krzesło poety, XIV w.fot. P. Parandowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN