Panini

Panini, sanskr. Pāṇini, żył w V lub IV w. p.n.e.,

najsławniejszy z gramatyków staroindyjskich, twórca podstaw klasycznej gramatyki sanskryckiej.

Żył w V lub IV w. p.n.e. Panini pochodził z północno-zachodnich Indii, z miejscowości Śialatura (obecnie w Pakistanie). Były to tereny królestwa Gandhary, na których w tym czasie bujnie rozwijało się życie kulturalne. Obszar ten leżał na styku wpływów różnych kultur: perskiej, indyjskiej i później greckiej. Działalność Paniniego przypadła na okres panowania perskiej dynastii Achemenidów. Z tego obszaru wywodzi się pismo kharoszthi, stanowiące podstawę późniejszych alfabetów w językach indyjskich.

Życie

Nie jest znane imię ojca Paniniego, chociaż można wnioskować, że nazywał się Pani; natomiast imię jego matki — Dakszi, znamy z przydomka Paniniego, jaki występuje w tekstach — mówi się o nim Dakszeja [‘potomek Dakszi’]. Nie zachowały się dokładniejsze wiadomości o życiu uczonego, natomiast przetrwały legendy. Jedna z nich, zapisana w jednym z późniejszych zbiorów bajek, głosi, że Panini był słabym uczniem i — ponieważ nie odnosił sukcesów w nauce — oddał się ascezie. Bóg Śiwa ujęty jego umartwieniami zesłał mu dar w postaci 14 reguł wprowadzających alfabet, które gramatyk umieścił we wstępnej części Asztadhjaji. Inna z zachowanych opowieści mówi o uśmierceniu Paniniego przez tygrysa, nie sposób jednak stwierdzić, czy odnosi się ona właśnie do gramatyka.

Panini z pewnością nie był pierwszym gramatykiem opisującym sanskryt — język starożytnych Indii, natomiast jest pierwszym, którego dzieło się zachowało. W swym traktacie wymienia imiona 10 poprzedników, informacje o nich i ich dziełach nie dotrwały niestety do naszych czasów. Do Asztadhjaji powstało wiele komentarzy; do najsłynniejszych należy komentarz Patańdżalego (II w. p.n.e.) Mahabhaszja, z którego przetrwały fragmenty komentarza Katjajany. Traktat Asztadhjaji został przełożony na język niemiecki przez O. Böhtlingka (1839–40), a na angielski przez Ś.C. Vasu (1962) oraz S.M. Katre (1985). Wiele pojęć i terminów stosowanych przez Paniniego przejęło językoznawstwo europejskie XIX w.

Asztadhjaji

Głównym dziełem Paniniego jest traktat Asztadhjaji [sankryckie Aṣṭādhyāyī, ‘ośmioksiąg’], który omawia język mówiony swoich czasów oraz, częściowo, sanskryt zachowany w Wedach (staroindyjskich tekstach sakralnych będących najstarszymi indoaryjskimi zabytkami językowymi). Panini włączył do traktatu także pewne formy charakterystyczne dla regionów położonych na północ lub wschód od okolic, gdzie żył. Asztadhjaji charakteryzuje się wysokim schematyzmem przekazu informacji, co wiązało się z ustną tradycją przekazu tekstów. Układ reguł w traktacie ułatwiał ich zapamiętanie, zwłaszcza że do ich poprawnego stosowania jest konieczne opanowanie całości — sutry nie są stosowane w kolejności, ale wybiera się odpowiednie do danej operacji z różnych rozdziałów tekstu.

Traktat składa się z około 4000 sutr, podzielonych na 8 ksiąg (adhjaja) po 4 podrozdziały (pada). Omawia głównie fleksję i słowotwórstwo, a także reguły sandhi i po części składnię; natomiast nie zajmuje się semantyką. Jest poprzedzony listą głosek (śiwasutry, które wg legendy Śiwa zesłał Paniniemu), składającą się z 14 sutr. Poszczególne księgi Asztadhjaji obejmują: księgi I–II — terminy techniczne (sańdźnia) i sutry interpretacyjne (paribhasza); III–V — morfologię, słowotwórstwo (kryt-pratyaya — sufiksy pierwotne, taddhita-pratyaya — sufiksy wtórne, stri-pratyaya — sufiksy żeńskie). W VI–VIII — fonetyka, sandhi, substytucje. Sutry zasadniczo dzieli się na ogólne (utsarga) i wyjątki (apawada). Sutry mogą pełnić jednocześnie obie funkcje. Asztadhjaji rządzą dwie zasady — z jednej strony jak największa zwięzłość, z drugiej generalizacja. Zwięzłości sprzyja zastosowanie formy sutry, a także ich zróżnicowanie, tak aby pełniły określone funkcje (np. adhikara sutry rządzące). Ponadto stosuje technikę kontynuacji (anuwrytti) polegającą na tym, że sutra zawiera tylko niezbędną ilość informacji, resztę „wczytuje się” z poprzedzających ją sutr, oraz markery, wskaźniki (anubandha), które, dołączone do różnych elementów gramatycznych, dowołują się do odnoszących się do nich operacji (np. akcent, wzmocnienie samogłosek) bądź tworzą skróty (pratjahara).

Założenia, na jakich oparta jest gramatyka Paniniego, porównuje się do założeń językoznawstwa strukturalnego oraz generatywnego, zwłaszcza zaś do propozycji N. Chomsky’ego. Struktura tekstu zainspirowała badaczy i programistów do podjęcia próby stworzenia programu komputerowego, który umożliwiałby zapis w języku programowania i korzystanie z traktatu w wersji elektronicznej, ale do tej pory nie udało się do w stopniu zadowalajacym. Struktura obecnych języków programowania jest jednak bardzo podobna do struktury Asztadhjaji.

Teksty dodatkowe

Asztadhjaji funkcjonuje w połączeniu z kilkoma tekstami, które ułatwiają jej interpretacje. Są to: dhatupatha — zbiór rdzeni werbalnych, ganapatha — zbiór rdzeni nominalnych, unadisutry — zbiór sufiksów, służących do tworzenia rdzeni nominalnych od rdzeni werbalnych, phitsutry — traktat omawiający akcent podstawowych rdzeni nominalnych, linganusiasana — omawiający rodzaj rdzeni nominalnych

Dewanagari

Dewanagari, „Rozpacz gniecie ludzi małych, lecz nie tyka się olbrzyma. Tak mróz szybko stopy chwyci ale oczu się nie ima”. Ze Złotych myśli, przekład A. Gawrońskiego

Wedy, indyjskie manuskrypty na liściach palmowych