Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego

fot. A. Kasica/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego

typ ogrodu — ogród botaniczny

projektanci — Jan Jaśkiewicz, Alojzy Estreicher, Józef Warszewicz, Władysław Szefer

fundator/właściciel — Komisja Edukacji Narodowej; Hugo Kołłątaj

data założenia i rozbudowy — 1783, XIX – XX w.

lokalizacja — Kraków

powierzchnia — 9,8 ha

Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, najstarszy działający ogród botaniczny w Polsce, początkowo o powierzchni 2,4 ha. Założony w 1783 r., podczas przebudowy przez Komisję Edukacji Narodowej Akademii Krakowskiej (Uniwersytetu Jagiellońskiego). W jego utworzeniu brał czynny udział Hugo Kołłątaj. Ogród Botaniczny założono na terenie należącym do jezuitów (1752–1776); poprzednimi właścicielami terenu była rodzina Czartoryskich. Ogród na Wesołej to ogród kwaterowy, z niewielkim pałacem w typie villa suburbana („podmiejska”), kończący się stawem utworzonym z dawnego starorzecza Wisły. Poziomy ogrodu oddziela skarpa, a wzdłuż jego głównej osi prowadziły strzyżone szpalery grabowe, po których stronach rozciągały się kwatery z roślinami ogrodowymi. Ogród Botaniczny był częścią katedry chemii i historii naturalnej, której profesorem został w 1780 r. Jan Chrzciciel Jaśkiewicz. Był on pierwszym dyrektorem ogrodu. Po przejęciu przez Akademię ogród zachował swój poprzedni układ ogrodu pałacowego: kwatery z roślinami, szpalery grabowe i staw. Zmieniono gatunki hodowanych roślin. Trzy lata po utworzeniu ogrodu, w 1786 r. wystawiono pierwsze szklarnie, w których hodowano m.in. banany, pomarańcze, cytryny, melony i arbuzy (obecnie na ich miejscu znajduje się szklarnia tropikalna „Victoria”). W 1787 r. rozpoczęto przebudowę pałacu na obserwatorium astronomiczne (F. Radwański, S. Zawadzki). Urządzeniem obserwatorium zajął się Jan Chrzciciel Śniadecki (to on posadził dwa derenie zwane obecnie dereniami Śniadeckiego). W początkach istnienia ogrodu, na dziedzińcu przed pałacem organizowano też pierwsze w Polsce loty balonami.

Jeden z kolejnych dyrektorów — Alojzy Rafał Estreicher, uporządkował ogród oraz rozwijał go, przywożąc z licznych podróży nowe eksponaty. Uzupełniał zielnik uniwersytecki. Za jego czasów wystawiono bramę wjazdową, postawiono nowe szklarnie. Ogród dzielił się na gabinet roślin leczniczych i użytkowych, winnicę na skarpie oddzielającej poziomy, gabinety roślin gruntowych i kolekcje roślin wodnych. W latach 1819–25 zwiększono powierzchnię ogrodu, na nowych terenach urządzając park krajobrazowy. Powstało też alpinarium (1836 r.). W 1847r. utworzono osobną katedrę botaniki. W latach 60. XIX w. ogrodnikiem Ogrodu Botanicznego został Józef Warszewicz, podróżnik, ogrodnik, zbieracz roślin. Za jego czasów zbiory liczyły 9470 gatunków, w tym 3779 w szklarniach. W latach 1846–47 wybudowano nowe szklarnie, gdzie umieszczono kolekcję storczyków — 325 gatunków, z których wiele przywiózł sam Warszewicz. (jego imię nosi m.in. Miltonia warszewiczii). W roku 1882 zbudowano palmiarnię (obecnie stara palmiarnia). W roku 1912 dyrektorem został Marian Raciborski, który przekształcił katedrę botaniki w Instytut Botaniczny UJ. Po II wojnie światowej ponownie powiększono teren ogrodu (dyr. W. Szafer), na nowych obszarach zakładając park krajobrazowy (arboretum). Odbudowano też kolekcję storczyków (1954 r. szklarnia holenderska), wystawiono nową palmiarnię i kompleks szklarni „Jubileuszowe” (1959–60). W roku 1976 wpisano Ogród Botaniczny na listę zabytków.

Juliusz W. Zacher

Kraków, palmiarnia