Kraków, zespół miejski
 
Kraków, zespół miejski
rodzaj budowli — zespół miejski
daty — X–XXI w.
lokalizacja — Kraków
zespół zabytkowy znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO
Najcenniejszy kompleks zabytków na ziemiach polskich z X–XX w.
Już w IX stuleciu na Wawelu znajdował się gród — jeden z ośrodków państwa plemiennego Wiślan. W 1000 r. Kraków stał się stolica jednego z utworzonych po Zjeździe Gnieźnieńskim biskupstw polskich. Katedrę wzniesiono na wzgórzu wawelskim. Na północ od niego powstał Okół, osada rozpięta wzdłuż obecnej ulicy Grodzkiej. Tu zachował się romański kościół Św. Andrzeja (koniec XI w.). Od połowy XI w. Kraków był już główną stolicą monarchii piastowskiej.
W połowie XIII w. za rządów księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława Wstydliwego prężnie rozwijający się Kraków otrzymał prawa miejskie (1257) według reguł magdeburskich. Wytyczono wielki rynek i szachownicę ulic, w obręb obwarowań miejskich z czasem wszedł położony na południe od lokacyjnego rynku Okół. Kwartał Rynku, dziś po wyburzeniach dziewiętnastowiecznych prawie pusty, zajmowały pierwotnie liczne budowle służące gospodarce i władzom miejskim — sukiennice, waga, kramy, topnie kruszców, postrzygalnie, jatki, ratusz. Na jednym z przyrynkowych kwartałów stanęła krakowska fara — dzisiejszy kościół Mariacki, otoczony do 1802 r. cmentarzem. Pozostałe kwartały podzielono na działki i zabudowano kamienicami mieszczańskimi, pierwotnie gotyckimi, następnie renesansowymi i barokowymi. Z biegiem wieków coraz większą część miasta zajmować zaczęły kościoły i klasztory. Podwójne mury obronne, najeżone kilkudziesięcioma basztami i wieżami bramnymi, wzmocnione barbakanem, rozebrano w początkach XIX w. (ocalał tylko odcinek z Bramą Floriańską i barbakanem, miejsce reszty zajął piękny park — tzw. Planty).
Królewskie Miasto Stołeczne Kraków z czasem otoczyły liczne przedmieścia (Zwierzyniec, Wesoła, Piasek), a także kilka innych miast lokacyjnych (Kleparz), z których najważniejszy był Kazimierz, miasto po drugiej stronie Wawelu, założone w 1335 r. przez Kazimierza III Wielkiego, z zamysłem uczynienia z niego nowej stolicy. Tu znajdowała się pierwsza siedziba Akademii Krakowskiej (od 1364) oraz słynne sanktuarium Św. StanisławaSkałka. Od końca XV w. istniała na Kazimierzu odrębna dzielnica żydowska. Pomiędzy Krakowem i Kazimierzem powstała osada Stradom.
W latach 1596–1611 Zygmunt III Waza przeniósł ostatecznie siedzibę królewską do sejmowej Warszawy. Przy Krakowie pozostał do rozbiorów tytuł stolicy oraz zaszczyt koronacji i monarszych pogrzebów. Miasto zapełniały coraz liczniejsze barokowe świątynie i klasztory, m.in. jezuicki Św. Piotra i Pawła czy akademicka kolegiata Św. Anny. Liczba kościołów w połowie XVIII w. wzrosła do 60, a miasto zyskało miano polskiego Rzymu. W okresie zaborów Kraków zdegradowany został do roli miasta pogranicznego. Zburzono wiele zabytków przeszłości, a rozwój urbanistyczny przez cały XIX w. krępowały forty twierdzy. Mimo to, zwłaszcza w okresie autonomii galicyjskiej (po 1868) wzniesiono wiele gmachów użyteczności publicznej (Akademia Sztuk Pięknych, Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego), nowe dzielnice mieszkalne, a Kraków stał się ponownie centrum życia kulturalnego podzielonej Polski.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kraków, zespół miejski fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Klarysek pw. Św. Andrzeja .fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół pojezuicki pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła fot. J. Sito/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Zamek Królewski na Wawelu fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, gmach PKO fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Stare Miasto fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Kopiec Krakusa fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, fasada kościoła Pijarów (F. Placidi)fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, gmach Akademii Hadlowej, J. Zawiejski, 1904–06fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiejfot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, widok w XVI w. — miedzioryt z dzieła Jerzego Brauna Civitates orbis terrarum z 1572fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, rynek fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, ulica Floriańska fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św.Św. Piotra i Pawła (G. Trevano) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Teatr im. J. Słowackiego fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków w XVI–XVII w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, widok miasta i Wawelu, 1581 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków w XV w. — drzeworyt z kroniki Hartmana Schedla z 1493fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Dom Długosza fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Dom pod Pajączkiem fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św. Trójcy (bonifratrów) fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Cmentarz Rakowicki fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Akademia Ekonomiczna (R. Loegler, 1999)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Biblioteka Jagiellońska fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św. Trójcy (dominikanów) fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Pijarów fot. J. Wolski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Muzeum Narodowe fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Park Jordana fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Planty (okolice ul. Poselskiej)fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków — Wola Justowska, pałac tzw. Willa Decjusza fot. P. Jamski /Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, oddział Banku Handlowego (DPJM, M. Dunikowski, A. Jasiński, J. Kutniowski, W. Miecznikowski, P. Uherek, 1997)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Collegium Novum fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół Św. Jadwigi (R. Loegler) fot. M. Król/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, klasztor i kościół Paulinów pw. Św. Michała Archanioła i Św. Stanisława fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Brama Floriańska fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia