Hitler Adolf

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Hitler Adolf , ur. 20 IV 1889, Braunau (Austria), zm. 30 IV 1945, Berlin,

niemiecki polityk, twórca i dyktator III Rzeszy.

Urodził się 20 IV 1889 w Braunau (Austria). Dyktator odpowiedzialny za zbrodnie popełnione przez totalitarny reżim, twórca narodowego socjalizmu (hitleryzmu). Jego ojciec Alois, austriacki urzędnik celny, był trzykrotnie żonaty; pierwsze małżeństwo było bezdzietne, z drugiego przyszli na świat: Alois i Angela, z trzeciego zaś urodzili się: Gustaw, Ida, Edward, którzy zmarli w dzieciństwie, oraz Adolf i Paula. Hitler słabo się uczył w szkole (co było powodem konfliktu z ojcem), nie przystąpił do matury i bez powodzenia ubiegał się o przyjęcie do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. Utrzymywał się ze sprzedaży malowanych przez siebie akwarel i pocztówek, przejściowo zarabiał jako pomocnik murarski. W Wiedniu znalazł się pod wpływem socjaldemokratycznej koncepcji partii masowej, antysemickiej grupy Pangermańskich Nacjonalistów (G. von Schönerer) oraz rasistowskich poglądów Partii Chrześcijańsko-Społecznej K. Lügera. W 1913 wyjechał do Monachium, gdzie bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej (1914) jako ochotnik wstąpił do armii niemieckiej i walczył na froncie zachodnim, otrzymał Krzyż Żelazny I i II klasy, dwukrotnie był ranny.

Przywódca NSDAP

Karierę polityczną rozpoczął jako agitator Reichswehry, zyskując zwolenników wskazaniem na socjaldemokratów, komunistów, liberałów i Żydów jako sprawców katastrofy wojennej i rewolucji listopadowej 1918 w Niemczech. W 1919 wstąpił do nacjonalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP), po jej przekształceniu się w NSDAP 1921 został jej przewodniczącym z tytułem wodza (Führer) i prawie dyktatorską władzą. W porywających tłumy przemówieniach atakował Żydów i komunistów. W 1921 utworzył terrorystyczne bojówki partyjne SA, a 1925 oddziały SS; XI 1923 dokonał w Monachium nieudanej próby zamachu stanu (monachijski pucz) i został skazany na 5 lat więzienia. Podczas odbywania kary w Landsbergu sformułował w książce Mein Kampf (t. 1–2 1925–27, wydanie polskie niepełne 1992) przepełniony nienawiścią do Żydów, socjalistów, komunistów oraz liberałów program walki o czystą rasowo wspólnotę narodową i oparte na niej państwo w Europie. Po przedterminowym opuszczeniu więzienia 1924 Hitler odbudował partię, a 1925 oficjalnie ją reaktywował. Nieufność wobec Republiki Weimarskiej, obawa przed komunizmem i liberalizmem, pogarszanie się warunków życia w czasie wielkiego kryzysu gospodarczego sprzyjały przeobrażeniu się NSDAP w partię masową, umożliwiając Hitlerowi dążenie do zdobycia władzy środkami legalnymi. We IX 1930 NSDAP odniosła sukces w wyborach do Reichstagu, zdobyła 107 mandatów, 1931 utworzyła z ugrupowaniami niemieckiej prawicy tzw. harzburski front. W 1929–31 Hitlera fascynowała Gela Raubal, córka przyrodniej siostry Angeli; ich romans przerwało samobójstwo Geli. Niedługo po jej śmierci związał się z Ewą Braun, którą poznał w atelier swojego fotografa. W 1932 w wyborach prezydenckich w 2. turze — choć uległ P. von Hindenburgowi — zebrał 13,4 mln (36,8%) głosów, a w wyborach do Reichstagu 1932 NSDAP uzyskała 230 mandatów i stała się najsilniejszą partią w parlamencie. Siłę ruchu i pozycję Hitlera (1932 uzyskał niemieckie obywatelstwo) ugruntowało poparcie elit przemysłowych i bankowych oraz krystalizowanie się programu reform socjalnych, szczególnie likwidacji bezrobocia.

Wódz i kanclerz Rzeszy

30 I 1933 Hitler został przez prezydenta Hindenburga powołany na kanclerza Rzeszy, rozpoczynając umacnianie dyktatury wewnątrz Niemiec oraz przygotowania do ekspansji na zewnątrz; po rozwiązaniu Reichstagu (I 1933) i spaleniu jego gmachu (II 1933, oskarżono o zamach komunistów, lecz proces wytoczony bułgarskiemu emigrantowi G. Dymitrowowi zakończył się kompromitacją oskarżycieli) rozpoczął się proces likwidacji państwa prawnego. Za pomocą ustaw nadzwyczajnych Hitler wymusił (23 III 1933) nadzwyczajne pełnomocnictwa dla rządu, nakazał przeprowadzenie (1 IV 1933) w całym państwie bojkotu Żydów (wywołało to antyniemiecką reakcje organizacji żydowskiej, związków zawodowych i wielu innych organizacji w Europie i Ameryce), przeprowadził ujednolicenie (Gleichschaltung) krajów Rzeszy, zakazał działalności wszystkich poza NSDAP partii politycznych i związków zawodowych, odsunął osoby uznane odrębnymi normami prawnymi (norymberskie ustawy) za Żydów od pracy w służbie państwowej. Celem usunięcia swych rywali w NSDAP (zwolenników dominacji SA nad armią) i pozyskania dowódców wojskowych dla przygotowań wojennych, przeprowadził czystkę w szeregach SA, mordując w „nocy długich noży” (30 VI 1934) kierownictwo SA (oskarżając je o przygotowanie rewolucji narodowo-bolszewickiej) i przy okazji pozbył się pozostałych przeciwników politycznych (m.in. gen. K. Schleichera, G. Strassera). Po śmierci 2 VIII 1934 Hindenburga połączył w swym ręku urząd kanclerza i głowy państwa z funkcją wodza (Führer und Reichskanzler). Zreorganizował ogólnoniemiecką policję, powołał Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, umocnił swe zwierzchnictwo nad armią; przystąpił do wcielania w życie programu unowocześnienia armii i zbrojeń na niespotykaną skalę, łącząc jego przeprowadzenie z dbałością o likwidację bezrobocia (m.in. przez roboty publiczne), rozwój działalności socjalnej państwa i społeczną demagogię. Stał się charyzmatycznym wodzem, jedynym twórcą prawa, najwyższym sędzią, zwierzchnikiem sił zbrojnych; żądał od społeczeństwa nie tylko posłuszeństwa, ale też stałego i aktywnego współuczestnictwa w realizacji stawianych zadań.

Pasmo sukcesów

W polityce zagranicznej zaczął — w celu uspokojenia opinii światowej — od gestów pojednawczych: V 1933 wygłosił w prowizorycznej siedzibie Reichstagu wielką mowę pokojową, przedłużył porozumienie z ZSRR (V 1933), doprowadził do konkordatu z Watykanem (VII 1933); proponował dwustronne układy o nieagresji Niemiec z Czechosłowacją i Francją, doprowadził do podpisania przez Polskę i Niemcy deklaracji o niestosowaniu przemocy I 1934 — często zwane nieściśle paktem o nieagresji. Jednocześnie prowadził przygotowania do wojny; X 1933 Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów; 1934 doszło do zbliżenia z faszystowskimi Włochami, a także wsparcia generała F. Franco w hiszpańskiej wojnie domowej i zawarcia antykomiternowskiego paktu z Japonią (1936). W 1935 Hitler przyłączył do Rzeszy Zagłębie Saary, 1936 zajął zdemilitaryzowaną Nadrenię, III 1938 przyłączył do Rzeszy Austrię (Anschluss), a prowokując tzw. kryzys sudecki, wymusił na konferencji w Monachium (IX 1938) zgodę państw zachodnich na zajęcie ziem czeskich zamieszkanych w większości przez Niemców. Sukcesy na arenie międzynarodowej, podobnie jak osiągnięcia w polityce wewnętrznej zapewniły Hitlerowi szerokie poparcie społeczne.

Rozpętanie II wojny światowej

Po rozbiorze Czechosłowacji (III 1939) i zmuszeniu Litwy do odstąpienia Niemcom okręgu Kłajpedy (III 1939) Hitler usunął ostatnią przeszkodę na drodze do rozpętania II wojny światowej, zawierając VIII 1939 układ sojuszniczy z J. Stalinem (pakt Ribbentrop–Mołotow). Rozpoczęta 1 IX 1939 napaścią na Polskę wojna przyniosła Hitlerowi w pierwszych latach wiele spektakularnych sukcesów. Niemcom udało się zająć znaczną część kontynentu: część Polski (1939), Danię, Norwegię, Belgię, Holandię, Luksemburg, Francję (1940), większość krajów bałkańskich, republiki bałtyckie, znaczną część europejskich ziem ZSRR, a nawet fragment Kaukazu. Surowe represje i zbrodnie (ludobójstwo) wzmagały opór ludności, szczególnie w okupowanych krajach wschodniej Europy. Po załamaniu się frontu wschodniego część społeczeństwa, także część korpusu oficerskiego (20 VII 1944 nieudany zamach na Hitlera), zaczęła odwracać się od swego wodza. W obliczu nieuchronnej katastrofy Hitler pozbawił H. Himmlera i H. Göringa wszelkich stanowisk za próbę porozumienia się z aliantami, mianował admirała K. Dönitza swoim następcą. W przekonaniu, że Niemcy nie dorośli do wizji swego wodza, 30 IV 1945 wraz ze swą wieloletnią kochanką, Braun (którą poślubił dzień wcześniej), popełnił samobójstwo w bunkrze Kancelarii Rzeszy w Berlinie. Ich ciała, zgodnie z rozkazem Hitlera, zostały spalone.

Gierłoż, tzw. Wilczy Szaniec

Berchtesgaden, ośrodek sportów zimowych w Alpach Salzburskich, Bawaria — widok z góry; na pierwszym planie pozostałości rezydencji A. Hitlera.