Galileusz

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Galileusz, Galileo Galilei, ur. 15 II 1564, Piza, zm. 8 I 1642, Arcetri,

włoski fizyk, astronom i filozof.

Urodził się 15 II 1564 w Pizie. Twórca podstaw eksperymentalno-matematycznych metod badawczych w przyrodoznawstwie. Ojciec Galileusza, Vincenzo Galilei był teoretykiem muzyki i kompozytorem, także matematykiem. Galileo studiował medycynę, filozofię i matematykę na uniwersytecie w Pizie. W 1588 był profesorem matematyki na uniwersytecie w Bolonii, w latach 1589–92 i od 1610 — w Pizie, w okresie 1592–1610 — w Padwie (gdzie pierwszy zaczął wykładać w języku włoskim); od 1610 przebywał we Florencji jako nadworny matematyk i filozof wielkiego księcia Toskanii. Galileusz zmarł 8 I 1642 w Arcetri.

Odkrycia i wynalazki

Twórczość Galileusza była bardzo bogata i dotyczyła różnych dziedzin nauki. Galileusz dokonał też kilku odkryć i wynalazków: 1583 odkrył izochronizm wahadła, 1586 zbudował wagę hydrostatyczną, około 1602 odkrył prawo swobodnego spadania ciał, w okresie padewskim (1592–1606) zbudował pierwszy termoskop, a następnie 1609 lunetę (jako jeden z pierwszych), którą pierwszy zastosował do obserwacji astronomicznych.

Jesienią 1609 odkrył góry na Księżycu i zmierzył ich wysokość, a I 1610 — 4 najjaśniejsze satelity Jowisza (Ganimedes, Callisto, Io, Europa — obecnie zwane księżycami galileuszowymi). Odkrycia te opisał w książce Sidereus nuncius [‘posłanie z gwiazd’], która w samym tylko 1610 miała 2 wydania i sprawiła, że Galileusz stał się znany w całej Europie. Kontynuując obserwacje astronomiczne, odkrył w 2. połowie 1610 fazy Wenus (przewidziane przez M. Kopernika) i plamy słoneczne (niezależnie od J. Fabriciusa, Th. Harriota i Ch. Scheinera). Z ich obserwacji wywnioskował o obrocie Słońca wokół własnej osi. Opisał swe odkrycia w pracach: Istoria e dimostrazioni intorno alle macchie solari [‘historia i dowodzenia dotyczące plam słonecznych’] (1613) oraz Il Saggiatore [‘waga probiercza’] (1623). To ostatnie jest znakomitym dziełem polemicznym, w którym Galileusz, odpowiadając na ataki przeciwników jego poglądów, wyłożył wiele kwestii nowoczesnej metodologii badań naukowych.

W 1637, na kilka miesięcy przed utratą wzroku, odkrył nową formę libracji Księżyca. W tym czasie Galileusz ukończył największe dzieło fizyczne, w którym podsumował swe odkrycia w dziedzinie mechaniki. Rękopis tego dzieła został przemycony do Holandii, gdzie 1638 zostało wydane jako Discorsi e dimostrazioni matematiche intorno a due nuove scienze (wydanie polskie Rozmowy i dowodzenia matematyczne w zakresie dwóch nowych umiejętności 1930).

Odkrycia astronomiczne Galileusza miały epokowe znaczenie — były ważnym wkładem do zwycięstwa idei Kopernika i umożliwiły dalszy rozwój astronomii obserwacyjnej (choć sam Galileusz w wielu przypadkach nie zgadzał się z nowymi poglądami, np. nie zaakceptował odkrycia eliptycznych orbit planet przez J. Keplera).

Prace Galileusza z zakresu fizyki stanowiły podstawę do dalszego rozwoju wielu jej działów (głównie mechaniki). Zbliżył się on bardzo do sformułowania zasad dynamiki, podanych później przez Kartezjusza (zasada bezwładności) i I. Newtona.

Index librorum prohibitorum

W dziełach swych Galileusz uznawał teorię Kopernika, co spowodowało, że już 1616, w wyniku przeprowadzonego przez inkwizycję dochodzenia, został wezwany do Rzymu i zobowiązany do zaniechania głoszenia zasad heliocentryzmu, jako sprzecznych z kosmologią biblijną (postanowienie to nie zostało jednak formalnie ogłoszone). Korzystając z przychylności papieża Urbana VIII, wydał 1632 we Florencji Dialogo... sopra i due massimi sistemi del mondo Telemaico e Copernicano... (wydanie polskie Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym 1953), który zawierał dyskusję 3 osób nad zaletami i brakami teorii budowy świata Kopernika i Ptolemeusza. Jedna z nich broniła teorii kopernikańskiej, druga — teorii ptolemeuszowej, trzecia zajmowała stanowisko neutralne, choć bardziej przemawiały do niej argumenty pierwszej. Dzieło to naraziło Galileusza na powtórny proces przed trybunałem inkwizycji (1633), w wyniku którego Dialog... uznano za dzieło zakazane (wycofane z Indeksu ksiąg zakazanych dopiero 1822). Zmuszony do publicznego odwołania swych poglądów, Galileusz (według XVIII-wiecznej legendy) miał wówczas wyrzec słynne słowa: eppur si muove [‘a jednak się kręci’]. Do końca życia Galileusz pozostawał pod nadzorem inkwizycji i przebywał w odosobnieniu, początkowo w Rzymie, potem w domu rodzinnym w Arcetri (pod Florencją), gdzie kontynuował pracę twórczą.

Zwolennik wiedzy opartej na doświadczeniu

W swoich poglądach filozoficznych i naukoznawczych Galileusz występował przeciw spekulatywnemu rozwiązywaniu zagadnień przyrodoznawczych i zwalczał arystotelizm jako teoretyczną podstawę przyrodoznawstwa. Będąc zwolennikiem nauki opartej na doświadczeniu, równocześnie odcinał się od skrajnego empiryzmu i głosił, że samo nagromadzenie faktów nie stanowi jeszcze nauki. Według Galileusza właściwym zadaniem nauki jest ustalenie prawidłowości następstwa i współwystępowania zdarzeń za pomocą rozumowania opartego na eksperymencie. Chcąc uczynić przyrodoznawstwo nauką ścisłą, położył nacisk na pomiary i matematyczną metodę wyrażania głoszonych twierdzeń. Uważał, że podstawą badań przyrodniczych powinny być jedynie właściwości ciał, które można mierzyć i wyrażać w języku matematycznym, a mianowicie — rozmiar, kształt, ilość, ruch. Koncepcja przyrody Galileusza i jego program zredukowania właściwości rozpatrywanych przez przyrodoznawstwo do właściwości mierzalnych, były ściśle związane z jego własną praktyką badawczą, w której opierał się na faktach doświadczalnych, stosował w szerokim zakresie metodę analizy (metoda rezolutywna) i syntezy (metoda kompozytywna) oraz dążył do wprowadzenia metod eksperymentalnych i matematycznych w całej fizyce.

Rehabilitacja w Kościele

Galileusz próbował uzgodnić swoje poglądy fizyczne i kosmologiczne z biblijną wizją świata. Twierdził, iż Biblia wskazuje drogę do zbawienia, nauki przyrodnicze zaś opisują m.in. ruch ciał niebieskich — te dwa źródła poznania mają więc odmienne zadania, nie mogą więc pozostawać ze sobą w sprzeczności.

W minionych latach wokół postaci Galileusza powstała legenda przedstawiająca go jako męczennika nauki bądź patrona walki nauki z religią. Współcześnie sprawa Galileusza stała się przedmiotem badań specjalnej komisji teologów, historyków i przyrodników, powołanej 1979 przez papieża Jana Pawła II. W 1993 papież oficjalnie przyznał, że potępiając Galileusza, Kościół popełnił błąd.

Luneta Galileusza

Galileusz sądzony przed trybunałem inkwizycji w 1633, obraz nieznanego artysty włoskiego

Czasoprzestrzeń Galileusza: nie ma absolutnego spoczynku; obserwatorzy inercjalni, których liniami świata są dowolne proste 1 i 2 są na równych prawach