Czartoryski Adam Jerzy
 
Encyklopedia PWN
Czartoryski Adam Jerzy, książę, ur. 14 I 1770, Warszawa, zm. 15 VII 1861, Montfermeil (Francja),
mąż stanu, przywódca obozu Hotel Lambert na emigracji polistopadowej, pisarz.
Kalendarium
Urodził się 14 I 1770 w Warszawie. Był synem Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemmingów. Otrzymawszy staranne wykształcenie, pogłębił swą wiedzę w podróżach do Niemiec, Szwajcarii, Holandii, Anglii, Szkocji; po powrocie do kraju brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792, został odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari; podczas powstania kościuszkowskiego 1794 przebywał w Brukseli i Wiedniu.
Kariera polityczna w Rosji
Po III rozbiorze (1795) został wysłany przez rodziców na dwór carski w celu pozyskania łask Katarzyny II i uchronienia dóbr rodowych od grożącej im konfiskaty; posuwał się szybko w karierze dworskiej, zostając 1797 adiutantem wielkiego księcia Aleksandra, z którym się zaprzyjaźnił; wraz z gronem jego przyjaciół snuł plany przebudowy ustroju Rosji; 1799–1801 poseł rosyjski w Królestwie Sardynii. Po wstąpieniu na tron rosyjski Aleksandra I Romanowa (1801) należał do jego najbliższych doradców, 1801–03 brał udział w pracach tzw. Nieoficjalnego Komitetu przygotowującego reformy centralnych władz rządowych w Rosji; przyczynił się m.in. do reformy Senatu jako najwyższej kolegialnej władzy; od 1802 jako zastępca ministra spraw zagranicznych Rosji był faktycznym kierownikiem tego resortu; 1803 współtwórca reorganizacji szkolnictwa rosyjskiego i kurator wileńskiego okręgu naukowego, obejmującego 8 zachodnich guberni Rosji — ziem dawnej Rzeczypospolitej; 1804–06 pełnił obowiązki ministra spraw zagranicznych Rosji, od 1805 był członkiem Senatu i Rady Państwa. Piastując te stanowiska, Czartoryski stał na gruncie niezachwianej wierności wobec cara, choć próbował również stworzyć lepsze perspektywy do rozwiązania kwestii polskiej; jego ówczesnym programem maksimum było przywrócenie silnego państwa polskiego, jako minimum — postulat zjednoczenia wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej pod berłem cara jako króla polskiego; widział taką możliwość po ewentualnym zwycięstwie Rosji nad Francją i pogodzonymi z nią Prusami (plan puławski); plan ten został przekreślony przez samego Aleksandra I, który bez wiedzy Czartoryskiego pojednał się 1805 z Prusami; 1806 nastąpiła dymisja Czartoryskiego ze stanowiska ministra.
Utworzenie Królewstwa Polskiego
Konsekwentny przeciwnik Napoleona I; po zawarciu pokoju w Tylży (1807) i powstaniu Księstwa Warszawskiego pozostał przeciwnikiem współdziałania Polaków z Francją i nadal był rzecznikiem rozwiązania sprawy polskiej z pomocą Rosji. W przededniu nowej wojny francusko-rosyjskiej 1812, upoważniony przez cara, próbował zjednać dla swej koncepcji księcia J. Poniatowskiego i in. czołowych polityków Księstwa Warszawskiego. Po klęsce Napoleona I w kampanii moskiewskiej i zajęciu Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie brał udział w organizowaniu nowej administracji; na kongresie wiedeńskim 1814–15 stał się głównym doradcą Aleksandra I w sprawie polskiej i doprowadził do utworzenia pod berłem cara — konstytucyjnego Królestwa Polskiego, dla którego zredagował projekt liberalnej konstytucji; przyczynił się też do powstania Wolnego Miasta Krakowa i autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W Królestwie Polskim otrzymał godność senatora-wojewody i członka Rady Administracyjnej. Jako kurator wileński (1803–24) przyczynił się do odnowienia uniwersytetu w Wilnie (1803) oraz rozbudował na całym obszarze kuratorium sieć szkół z polskim językiem wykładowym; 1823 interweniował osobiście u cara na rzecz uwięzionych przez N. Nowosilcowa filaretów, a nic nie uzyskawszy, podał się do dymisji.
Powstanie listopadowe
Kilka jego śmielszych wystąpień (m.in. w obronie łagodnego wyroku Sądu Sejmowego 1828–29 na przywódców Towarzystwa Patriotycznego) zjednało mu popularność w Królestwie Polskim i sprawiło, że w chwili wybuchu powstania listopadowego 1830–31 widziano w nim jednego z kandydatów na przywódcę narodu. Gdy utworzono powstańczy Rząd Tymczasowy (4 XII 1830), Czartoryski został jego prezesem, a 30 I–17 VIII 1831 był prezesem Rządu Narodowego; początkowo przeciwny powstaniu, starał się je sprowadzić na tor konfliktu konstytucyjnego między monarchą a społeczeństwem, stopniowo jednak zaangażował się na rzecz powstania; po detronizacji Mikołaja I Romanowa przez sejm 25 I 1831 uznał wprawdzie konieczność prowadzenia działań wojennych, ale liczył przede wszystkim na interwencję dyplomatyczną innych mocarstw; jego postulatem było utrzymanie swobód konstytucyjnych w Królestwie, które mogłoby pozostać pod berłem któregoś z Hohenzollernów lub Habsburgów, a nawet Romanowów. W okresie sprawowania przez J. Skrzyneckiego urzędu naczelnego wodza Czartoryski przeciwstawiał się jego kunktatorstwu, ale nie potrafił zmusić go do podjęcia energicznego działania; po ulicznych rozruchach 15 VIII 1831 Czartoryski wraz z całym rządem podał się do dymisji i wstąpił jako ochotnik do korpusu generała G. Ramorino.
Przywódca Hotelu Lambert
Po upadku powstania udał się na emigrację; po krótkim pobycie w Wielkiej Brytanii osiadł 1833 we Francji; jego paryska rezydencja Hotel Lambert (nabył ją 1843) stała się ośrodkiem działań znanego pod tą samą nazwą konserwatywno-liberalnego skrzydła emigracji polskiej; jako przywódca tego obozu, okrzyknięty „królem de facto”, rozwijał aktywną działalność dyplomatyczną, widząc możliwość odbudowy Polski jedynie w związku z polityką antyrosyjskich mocarstw zachodnich. W oczekiwaniu konfliktu zbrojnego w Europie starał się pozyskać polityków francuskich i brytyjskich dla planowanych polskich akcji na Kaukazie jako dywersji przeciw polityce wschodniej Rosji; w tym celu nawiązał kontakty z walczącymi z Rosją Czerkiesami; wysłał agentów politycznych na Półwysep Bałkański, stawiając sobie za cel stopniowe usamodzielnianie narodów bałkańskich od Turcji, Austrii i Rosji, by tym samym zagrodzić drogę rosyjskiemu panslawizmowi i wesprzeć polskie dążenia wyzwoleńcze; ponieważ jednak mocarstwa podtrzymywały Turcję, zachęcał Bułgarów i Serbów do kompromisu z Portą i powolnego realizowania roszczeń narodowych w ramach państwa sułtańskiego; 1841 założył stałą agenturę tajnej dyplomacji w Stambule, 1844 w Rzymie, zabiegając o zjednanie sobie Stolicy Apostolskiej. W okresie Wiosny Ludów 1848 Czartoryski liczył na rozpad Austrii, toteż popierał rewolucje włoską i węgierską; z jego poręki generał W. Chrzanowski uzyskał dowództwo wojskowe w Sardynii (1848), a J. Bem i H. Dembiński — stanowiska dowódców na Węgrzech (1849). Po załamaniu się ruchu rewolucyjnego Wiosny Ludów oczekiwał wybuchu wojny europejskiej w związku z konfliktem rosyjsko-tureckim; wyrazem jego nadziei była polityczna aktywność Hotelu Lambert w czasie wojny krymskiej 1853–56; z inicjatywy Czartoryskiego organizowano wtedy w Turcji polskie formacje (pułk kozaków ottomańskich). Po pokoju paryskim 1856, który przekreślił nadzieje związane z klęską Rosji, Czartoryski odsuwał się stopniowo od kierowania polityką Hotelu Lambert, przekazując kierownictwo swemu młodszemu synowi, Władysławowi; ogólny kierunek polityczny ustalał jednak sam aż do śmierci. W latach 60., w okresie reform A. Wielopolskiego w Królestwie, nawiązywał kontakty z „białymi”, dawał dyrektywy polityczne ich przywódcy A. Zamoyskiemu; jego program sprowadzał się i teraz do walki o konstytucję dla Królestwa. W kwestii społecznej Czartoryski w ciągu lat popowstaniowych przeszedł powoli od stanowiska konserwatywnego do reprezentowanego przez liberalne ziemiaństwo; wypowiadał się za likwidacją instytucji feudalnych i uwłaszczeniem chłopów, ale pod warunkiem, by została zachowana przewaga ekonomiczna i polityczna wielkiej własności ziemskiej. Zwalczany przez lewicowe i centrowe odłamy emigracji, cieszył się jednak dużym autorytetem osobistym. Zmarł 15 VII 1861 w Montfermeil. Po jego śmierci nastąpił też upadek znaczenia Hotelu Lambert.
Mecenas literatury i nauki
Czartoryski był mecenasem literatury i nauki, organizował na emigracji liczne stowarzyszenia literackie, naukowe, pedagogiczne i dobroczynne; współzałożyciel Towarzystwa Historyczno-Literackiego (od 1853 jego dożywotni prezes), Towarzystwo Pomocy Naukowej oraz Biblioteki Polskiej w Paryżu (1838); był też autorem pism politycznych (Essai sur la diplomatie... 1830, Zbiór mów mianych od r. 1838–1847 1847), wierszy okolicznościowych i poematów, pism i rozpraw, m.in. o D. Kniaźninie, oraz pamiętnika w języku francuskim (1887, wydanie polskie Pamiętniki księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, t. 1–2 1904–05). Najważniejszym dziełem literackim Czartoryskiego jest poemat elegijny Bard polski (powstał 1795, wydanie 1840), pisał wiersze, poematy; autor przekładów (m.in. utworów Pindara, Sofoklesa, Horacego), ponadto monografii Żywot J. Ursyna Niemcewicza (1860), w której zawarł swe poglądy na literaturę.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Kwiatkowski Teofil, Bal w hotelu Lambert — Muzeum Narodowe, Poznańfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia