Cook 
, ur. 27 X 1728, Marton (hrab. Yorkshire), zm. 14 II 1779, wyspa Hawaii (Hawaje),
angielski żeglarz i odkrywca.
[kuk]
James , ur. 27 X 1728, Marton (hrab. Yorkshire), zm. 14 II 1779, wyspa Hawaii (Hawaje),
Cook James
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 27 X 1728 w Marton (hrabstwo Yorkshire). Jest jedną z najwybitniejszych postaci w historii żeglugi i odkryć. Pływał po morzach już od 14 roku życia. Zaczynał od pracy zwykłego chłopca okrętowego i doszedł do stopni oficerskich. Od 1755 służył w marynarce królewskiej. W latach 1764–66 dokonywał z dużym powodzeniem pomiarów wybrzeży Nowej Fundlandii i wybrzeży u ujścia Rzeki Świętego Wawrzyńca, czym zwrócił na siebie uwagę Admiralicji, która powierzyła mu dowództwo wielkich wypraw zamorskich. Kierował 3 brytyjskimi wyprawami dookoła świata.
Pierwsza wyprawa
Wyprawę w latach 1768–71, na korwecie Endeavour, wysłano oficjalnie w celu przeprowadzenia obserwacji astrologicznych na wyspie Tahiti (odkrytej niewiele wcześniej przez S. Wallisa) w archipelagu Wysp Towarzystwa. Rzeczywistym celem wyprawy było znalezienia na południu Oceanu Spokojnego domniemanego lądu południowego (Terra australis incognita) oraz umocnienia w Oceanii wpływów brytyjskich i wyprzedzenia zabiegów francuskich w celu umocnienia tych wpływów po wyprawie L.A. de Bougainville’a. Cook popłynął najpierw wokół przylądka Horn, a następnie na wyspę Tahiti, gdzie przy udziale przyrodnika J. Banksa dokonano obserwacji planety Wenus na tle tarczy słonecznej. James Cook zbadał też inne wyspy archipelagu, z których część odkrył i nadał archipelagowi nazwę na cześć Towarzystwa Królewskiego w Londynie. Następnie opłynął Nową Zelandię, niewidzianą przez Europejczyków od czasów A. Tasmana. Wykonał mapę jej wybrzeży i odkrywszy cieśninę nazwaną później jego imieniem (Cieśnina Cooka) stwierdził, że Nowa Zelandia składa się z 2 wysp. W 1770 odkrył i zbadał nieznane dotąd wschodnie wybrzeże Australii oraz znalazł cieśninę między półwyspem Jork a Nową Gwineą, potwierdzając wcześniejsze odkrycie L.V. de Torresa i tym samym brak połączenia między kontynentem australijskim a wyspą.
Druga wyprawa
W drugiej wyprawie, w latach 1772–75, która jako pierwsza okrążyła Ziemię w kierunku wschodnim, Cook przepłynął na fregatach Resolution i Adventure nieznane obszary południowej części oceanów między 50°S a 71°10′S. Po raz pierwszy w dziejach przekroczył dwukrotnie południowe koło podbiegunowe. Stwierdził wówczas, że legendarny ląd południowy nie istnieje, ale wysunął przypuszczenie, że za barierami lodowymi może istnieć jakiś blok kontynentalny (odkryty później przez F. Bellingshausena i M. Łazariewa). Ponadto zbadał Nową Zelandię oraz Tuamotu, Tonga i archipelag, któremu nadał nazwę Nowe Hebrydy (obecnie Vanuatu), odkrywając jego większe wyspy. Lądował też pierwszy na Nowej Kaledonii (dostrzeżonej przypuszczalnie przez de Bougainville’a), odkrył wyspy: Niue, Norfolk, grupę Wyspy Cooka oraz Georgię Południową i Sandwich Południowy w Antarktyce. W wyprawie tej uczestniczyli m.in. gdańszczanie J. Reinhold i J. A. Forsterowie oraz G. Vancouver i W. Bligh.
Trzecia wyprawa
Trzecia wyprawa, w latach 1776–80, na okrętach Discovery i Resolution, miała na celu dalsze badania na Oceanie Spokojnym i odszukanie od tej strony Przejścia Północno–Zachodniego (droga morska z Europy do Azji na północ od Ameryki). Cook odwiedził ponownie Nową Zelandię, archipelag Tonga, wyspę Tahiti i Wyspy Cooka. Odkrył 1777 Wyspę Bożego Narodzenia (obecnie Kiritimati) i 1778 archipelag Hawaje, któremu nadał nazwę Sandwich. Cook płynąc dalej, wzdłuż północno–zachodnich wybrzeży Ameryki, zbadał wyspę Vancouver i brzegi Alaski, przepłynął Cieśninę Beringa i dotarł do 70°41′N na Morzu Czukockim, ale musiał zawrócić z powodu pól lodowych. Ustalił wówczas ostatecznie zasięg lądów i mórz na obszarze między północno–wschodnimi krańcami Azji a północno–zachodnimi krańcami Ameryki Północnej. Z Morza Beringa ponownie popłynął na Hawaje, gdzie poniósł śmierć w potyczce z krajowcami 14 II 1779. Dowództwo wyprawy objął Ch. Clerke, towarzysz Cooka we wszystkich podróżach, ale i on wkrótce zmarł u wybrzeży Kamczatki. Wyprawa pod dowództwem J. Gore’a przez Batawię (obecnie Dżakarta) na Jawie i wokół Przylądka Dobrej Nadziei powróciła 1780 do Wielkiej Brytanii.
Znaczenie wypraw
Podróże Cooka i wykonane wtedy mapy zmieniły wyobrażenia o zarysach lądów i mórz na Ziemi, ustalając m.in. zasięg Australii i Ameryki Północnej oraz lokalizację licznych wysp na Oceanie Spokojnym. Dowiodły też, że poszukiwany od starożytności legendarny ląd południowy nie istnieje. Utorowały drogę do rozpoczęcia właściwych badań antarktycznych. Wielkie znaczenie miało ponadto wykazanie, że Australia nadaje się do kolonizacji. James Cook poprawił też wydatnie warunki ówczesnych podróży morskich, wprowadzając do marynarskiej diety warzywa (zwłaszcza kiszoną kapustę) i owoce, w celu opanowania plagi szkorbutu. Zostawił tylko opis swojej drugiej podróży — A Voyage Towards the South Pole and Round the World (1777), ale ukazały się wówczas dzienniki i sprawozdania innych uczestników jego wypraw, w tym relacja J.A. Forstera. Zbiór jego dzienników i notatek ze wszystkich 3 podróży wydał dopiero J.C. Beaglehole, w 3 tomach: The Journals of Cpt. James Cook. The Voyage of the Endeavour, 1768–1771 (1955), The Journals of Cpt. James Cook. The Voyage of the Resolution and Adventure, 1772–1775 (1961) i The Voyage of the Resolution and Discovery, 1776–1780 (1967).
