(1947), poemat Czesława Miłosza, napisany w okresie jego powojennej służby dyplomatycznej w Waszyngtonie, opublikowany w tygodniku „Odrodzenie”, a następnie włączony do pierwszego tomu emigracyjnego Światło dzienne (1953). Poeta podejmuje próbę moralnej i intelektualnej diagnozy sytuacji powojennej, w której pięknym hasłom społecznym towarzyszył pozór ich urzeczywistnienia. Deklaruje heroiczną misję poety, który nie może się uchylać od obowiązku służenia prawdzie. Miłosz jednak obcy jest tradycji romantycznego pojmowania poezji jako ideału bezpośredniego wyrażania uczuć. Ucieka się raczej do poetyki ról i masek, podkreślając dystans między autorem i podmiotem lirycznym. Odnawiając dyskursywność poezji, piękno logicznego rozumowania nawiązuje do Norwida, ale jako poeta-wizjoner kontynuuje paradoksalnie Słowackiego i Mickiewicza, dla którego żywi niekłamany szacunek. W wierszach Traktatu moralnego wyczuwa się tchnienie romantycznego poematu dygresyjnego Słowackiego i epicki oddech Pana Tadeusza. Z ironią przygląda się poeta powojennej rzeczywistości, przemianom politycznym i spodziewanym ich zgubnym skutkom. Podpowiada, jak zachować godność jednostki w czasach nacisku manipulowanej masy, pełen wiary, że każdy może wywierać wpływ na bieg lawiny; a skoro tak jest, wzywa: Łagodź jej dzikość, okrucieństwo,/ Do tego też potrzebne męstwo. Traktat moralny zapowiada rychłe rozstanie Miłosza z krajem, a współziomkom nadejście Jądra ciemności — tym zaczerpniętym z Conrada tytułem określa poeta nadciągający czas zmagań ze złem.

Rzeka jest naturalnym ciekiem powstałym z połączenia potoków (strumieni, strug) lub wypływającym z czoła lodowca, jeziora, źródła (wywierzyska), rzadziej z obszaru zabagnionego. Rzeki tworzą się na ogół przy opadach rocznych powyżej: 200–300 mm w strefie klimatu umiarkowanego, 400–500 mm w obszarach podzwrotnikowych, 700–1000 mm w strefie równikowej. Ze względu na ciągłość zasilania rzeki dzieli się na: stale płynące, tj. prowadzące wodę przez cały rok, związane z obszarami, na których opady przewyższają parowanie; okresowe, prowadzące wodę okresowo, ale regularnie, związane z obszarami, gdzie występują pory — sucha i deszczowa; epizodyczne, prowadzące wodę sporadycznie i nieregularnie, występujące na obszarach suchych, gdzie opady są niewielkie, a woda w korycie płynie rzadko i bardzo krótko.

W zależności od długości rzeki i wielkości jej dorzecza wydziela się rzeki: małe (długość do 200 km, powierzchnia dorzecza do 10 tys. km²), średnie (długość 200–500 km, powierzchnia dorzecza 10–100 tys. km²), duże (długość 500–2500 km, powierzchnia dorzecza 0,1–1 mln km²), wielkie (długość ponad 2500 km, powierzchnia dorzecza ponad 1 mln km²).

Ze względu na charakter środowiska fizycznogeograficznego dorzecza oraz morfologię doliny rozróżnia się: rzeki górskie (wyżynne), o głębokich dolinach, wąskich korytach (często z progami i wodospadami) i dużym spadku; równinne (nizinne), o szerokich dolinach, krętych korytach (często dzielących się na odnogi) i niewielkim spadku; jeziorne, wypływające z jezior lub przepływające przez jeziora; bagienne, przepływające przez bagna lub odwadniające obszary bagienne; krasowe, zasilane wodami podziemnymi na obszarach krasowych.

Na podstawie stosunku rzeki i doliny do struktury terenu (nachylenia budujących go warstw skalnych) rozróżnia się rzeki: konsekwentne (płynące zgodnie z nachyleniem warstw), subsekwentne (głównie dopływy rzek konsekwentnych płynące odpowiednio do przebiegu wychodni warstw skalnych), obsekwentne (płynące w kierunku przeciwnym do nachylenia warstw), resekwentne (o kierunku zgodnym z nachyleniem warstw, ale uchodzące do rzek subsekwentnych), insekwentne (dopływy rzek konsekwentnych niewykazujące związku z budową geologiczną).

Przy średnich i niskich stanach wody rzeka płynie korytem, podczas wezbrań także terenem zalewowym (łożyskiem). Koryto jest zazwyczaj wyraźnie wcięte w podłoże, w jego ukształtowaniu główną rolę odgrywa nurt rzeczny. Kształt koryta zależy od wielkości przepływu, ilości i jakości rumowiska rzecznego oraz materiału budującego dno i brzegi koryta. Wody rzeki wykonują pracę: erozyjną (żłobią koryto w głąb, np. powodując powstanie dolin o kształcie litery V i wszerz, m.in. meandry), transportową (przenoszą znaczne ilości materiału wyerodowanego w łożysku rzeki głównej i jej dopływów oraz spłukiwanego ze zboczy doliny), akumulacyjną (osadzają niesiony materiał na odcinkach, na których wskutek zmniejszania spadku rzeka płynie wolniej). Prędkość płynięcia wody w rzece (mierzona w m na sekundę) zależy od nachylenia terenu (spadku rzeki), charakteru dna i brzegów oraz masy spływających wód; zmienia się zależnie od zmian zasilania rzeki w wodę. Spadek rzeki jest mierzony w metrach różnicy wysokości na kilometr biegu rzeki i wyrażony w ‰.

Uwzględniając kształt biegu koryt, wyróżnia się odcinki rzeki: o biegu prostym (z reguły prowadzone sztucznie), o biegu krętym (mające jedno mało kręte koryto, w którym bystrza i plosa występują na przemian w mniej lub bardziej regularnych odstępach), meandrujące (bardzo kręte, składające się z wielu meandrów i brodów; zakola przesuwają się stopniowo i tylko od czasu do czasu zostają odcięte, tworząc starorzecza), roztokowe (warkoczowe; w obrębie łożyska rzeka płynie kilkoma płytkimi korytami na przemian łączącymi się i rozdzielającymi, między którymi występują liczne mielizny i wyspy), anastomozujące (rzeka ma kilka nieregularnie wijących się głębokich koryt, rozdzielonych stałymi wyspami).

W profilu podłużnym dużych rzek wydziela się charakterystyczne odcinki (biegi): górny (duży spadek i prędkość wody, intensywna erozja wgłębna), środkowy (spadek i prędkość wody zmniejszają się, maleje erozja denna na rzecz erozji bocznej, dolina rozszerza się) i dolny (spadek niewielki, ruch wody powolny, rzeka akumuluje transportowany materiał). Bieg rzeki kończy się, z nielicznymi wyjątkami (obszary bezodpływowe), jej ujściem do innej rzeki, jeziora lub morza. W biegu dolnym rzek uchodzących do morza wydziela się dodatkowo odcinek ujściowy (delta, estuarium), znajdujący się pod wpływem cofki morskiej.

Rzeki są zasilane wodami pochodzącymi z odpływu powierzchniowego oraz podziemnego. Masa wody w rzece, przepływ (mierzony w m³ na s), zmienia się z biegiem rzeki (na ogół rośnie, niekiedy jednak maleje wskutek wsiąkania w podłoże lub dużego parowania) i z upływem czasu. Zasilanie rzeki, zależnie od warunków klimatycznych i terenowych, warunkuje roczny rytm wezbrań i niżówek, który stanowi o ustroju (reżimie) wodnym rzeki. Rozróżnia się rzeki o ustrojach prostych, charakteryzujących się jednym wezbraniem i jedną niżówką w ciągu roku hydrologicznego (co świadczy o jednym, podstawowym źródle zasilania rzeki) i złożonych, o 2 lub 3 wezbraniach i tyluż niżówkach (co jest następstwem kilku źródeł zasilania rzeki). Spośród ustrojów prostych rozróżnia się ustroje: deszczowy, śnieżny, lodowcowy; ustrój prosty mają niektóre rzeki górskie (zasilane wodami topniejących lodowców), rzeki zlewiska Morza Śródziemnego (zasilane wyłącznie opadami jesienno-zimowymi), krótkie rzeki obszarów monsunowych; wszystkie większe rzeki mają ustrój złożony, w poszczególnych odcinkach biegu (górny, środkowy, dolny) i w różnych porach roku są zasilane wodami różnego pochodzenia (z topnienia śniegów i lodowców, z letnich deszczów).

Cieki występujące na określonym obszarze tworzą sieć rzeczną; jej gęstość jest podawana w kilometrach biegu na jednostkę powierzchni (km²). Rzeka główna (uchodząca do morza) wraz z dopływami stanowi system rzeczny, odwadnia on dorzecze.

Rzeki stanowią ważne ogniwo krążenia wody w przyrodzie (hydrologiczny cykl). Roczna objętość wód odpływających do oceanu wynosi 37 000 km³, co stanowi 1/3 opadów spadających na lądy. Rzeki transportują rocznie ok. 24 mld t materiału mineralnego i organicznego. Zasoby wodne rzek są zróżnicowane; ich miarą jest roczny odpływ (mierzony w przekroju koryta w m³ lub km³, w określonym czasie). Najzasobniejszą rzeką świata jest Amazonka.

Ludzie w XVI w. byli przekonani, że ciało wyposażone jest w przepuszczalne powłoki. Woda wszędzie się wciska, powodując zagrożenia (syfilis, ciąża z kąpieli). Łaźnie miejskie zanikały we Francji w ciągu 1. poł. XVI w. Zmieniły się ich funkcje. Kąpiel była zajęciem elitarnym i rzadko stosowanym, a same łaźnie stały się raczej gospodami, miejscem sekretnych schadzek.