Jedna z najważniejszych publikacji lat 50. w drugim obiegu; studium świadomości ludzi z Europy Wschodniej, która po wojnie została wprzęgnięta w obce, narzucone reguły polityczne i poddana nowej organizacji życia ekonomicznego; głównymi elementami formalno-konstrukcyjnymi eseju są alegoria i parabola; słowa-klucze zaś zostały zaczerpnięte z różnorodnych źródeł: pigułki Murti-Binga — tabletki szczęści (Nienasycenie S.I. Witkiewicza), pojęcie Ketmanu — sztuka ukrywania prawdziwych poglądów (z islamu); zmiany, które nastąpiły w okresie powojennym, zwłaszcza mapy politycznej Europy Wschodniej i ustroju politycznego, narzucały zamieszkującym te tereny ludziom, szczególnie inteligencji, konieczność zderzenia się z zasadniczymi dylematami etycznymi, moralnymi i wyborami politycznymi, których skutki mogły być różne (obłęd, więzienie, tabletki Murti-Binga); autor ukazuje 4 studia portretów pisarzy (pod kryptonimami: Alfa, Beta, Gamma i Delta — J. Andrzejewski, T. Borowski, J. Putrament, K.I. Gałczyński), którzy uznali nowy porządek, ale po wielu skomplikowanych perypetiach światopoglądowych; 4 eseje przedstawiają złożoność indywidualnych wyborów — często tragizm zarówno jednostek, jak i całego społeczeństwa. Z.u. to próba obrony przed zniewoleniem umysłu w każdej postaci, zwłaszcza politycznymi doktrynami, obrony przed totalitaryzmem pod płaszczem demokracji

Rzeka jest naturalnym ciekiem powstałym z połączenia potoków (strumieni, strug) lub wypływającym z czoła lodowca, jeziora, źródła (wywierzyska), rzadziej z obszaru zabagnionego. Rzeki tworzą się na ogół przy opadach rocznych powyżej: 200–300 mm w strefie klimatu umiarkowanego, 400–500 mm w obszarach podzwrotnikowych, 700–1000 mm w strefie równikowej. Ze względu na ciągłość zasilania rzeki dzieli się na: stale płynące, tj. prowadzące wodę przez cały rok, związane z obszarami, na których opady przewyższają parowanie; okresowe, prowadzące wodę okresowo, ale regularnie, związane z obszarami, gdzie występują pory — sucha i deszczowa; epizodyczne, prowadzące wodę sporadycznie i nieregularnie, występujące na obszarach suchych, gdzie opady są niewielkie, a woda w korycie płynie rzadko i bardzo krótko.

W zależności od długości rzeki i wielkości jej dorzecza wydziela się rzeki: małe (długość do 200 km, powierzchnia dorzecza do 10 tys. km²), średnie (długość 200–500 km, powierzchnia dorzecza 10–100 tys. km²), duże (długość 500–2500 km, powierzchnia dorzecza 0,1–1 mln km²), wielkie (długość ponad 2500 km, powierzchnia dorzecza ponad 1 mln km²).

Ze względu na charakter środowiska fizycznogeograficznego dorzecza oraz morfologię doliny rozróżnia się: rzeki górskie (wyżynne), o głębokich dolinach, wąskich korytach (często z progami i wodospadami) i dużym spadku; równinne (nizinne), o szerokich dolinach, krętych korytach (często dzielących się na odnogi) i niewielkim spadku; jeziorne, wypływające z jezior lub przepływające przez jeziora; bagienne, przepływające przez bagna lub odwadniające obszary bagienne; krasowe, zasilane wodami podziemnymi na obszarach krasowych.

Na podstawie stosunku rzeki i doliny do struktury terenu (nachylenia budujących go warstw skalnych) rozróżnia się rzeki: konsekwentne (płynące zgodnie z nachyleniem warstw), subsekwentne (głównie dopływy rzek konsekwentnych płynące odpowiednio do przebiegu wychodni warstw skalnych), obsekwentne (płynące w kierunku przeciwnym do nachylenia warstw), resekwentne (o kierunku zgodnym z nachyleniem warstw, ale uchodzące do rzek subsekwentnych), insekwentne (dopływy rzek konsekwentnych niewykazujące związku z budową geologiczną).

Przy średnich i niskich stanach wody rzeka płynie korytem, podczas wezbrań także terenem zalewowym (łożyskiem). Koryto jest zazwyczaj wyraźnie wcięte w podłoże, w jego ukształtowaniu główną rolę odgrywa nurt rzeczny. Kształt koryta zależy od wielkości przepływu, ilości i jakości rumowiska rzecznego oraz materiału budującego dno i brzegi koryta. Wody rzeki wykonują pracę: erozyjną (żłobią koryto w głąb, np. powodując powstanie dolin o kształcie litery V i wszerz, m.in. meandry), transportową (przenoszą znaczne ilości materiału wyerodowanego w łożysku rzeki głównej i jej dopływów oraz spłukiwanego ze zboczy doliny), akumulacyjną (osadzają niesiony materiał na odcinkach, na których wskutek zmniejszania spadku rzeka płynie wolniej). Prędkość płynięcia wody w rzece (mierzona w m na sekundę) zależy od nachylenia terenu (spadku rzeki), charakteru dna i brzegów oraz masy spływających wód; zmienia się zależnie od zmian zasilania rzeki w wodę. Spadek rzeki jest mierzony w metrach różnicy wysokości na kilometr biegu rzeki i wyrażony w ‰.

Uwzględniając kształt biegu koryt, wyróżnia się odcinki rzeki: o biegu prostym (z reguły prowadzone sztucznie), o biegu krętym (mające jedno mało kręte koryto, w którym bystrza i plosa występują na przemian w mniej lub bardziej regularnych odstępach), meandrujące (bardzo kręte, składające się z wielu meandrów i brodów; zakola przesuwają się stopniowo i tylko od czasu do czasu zostają odcięte, tworząc starorzecza), roztokowe (warkoczowe; w obrębie łożyska rzeka płynie kilkoma płytkimi korytami na przemian łączącymi się i rozdzielającymi, między którymi występują liczne mielizny i wyspy), anastomozujące (rzeka ma kilka nieregularnie wijących się głębokich koryt, rozdzielonych stałymi wyspami).

W profilu podłużnym dużych rzek wydziela się charakterystyczne odcinki (biegi): górny (duży spadek i prędkość wody, intensywna erozja wgłębna), środkowy (spadek i prędkość wody zmniejszają się, maleje erozja denna na rzecz erozji bocznej, dolina rozszerza się) i dolny (spadek niewielki, ruch wody powolny, rzeka akumuluje transportowany materiał). Bieg rzeki kończy się, z nielicznymi wyjątkami (obszary bezodpływowe), jej ujściem do innej rzeki, jeziora lub morza. W biegu dolnym rzek uchodzących do morza wydziela się dodatkowo odcinek ujściowy (delta, estuarium), znajdujący się pod wpływem cofki morskiej.

Rzeki są zasilane wodami pochodzącymi z odpływu powierzchniowego oraz podziemnego. Masa wody w rzece, przepływ (mierzony w m³ na s), zmienia się z biegiem rzeki (na ogół rośnie, niekiedy jednak maleje wskutek wsiąkania w podłoże lub dużego parowania) i z upływem czasu. Zasilanie rzeki, zależnie od warunków klimatycznych i terenowych, warunkuje roczny rytm wezbrań i niżówek, który stanowi o ustroju (reżimie) wodnym rzeki. Rozróżnia się rzeki o ustrojach prostych, charakteryzujących się jednym wezbraniem i jedną niżówką w ciągu roku hydrologicznego (co świadczy o jednym, podstawowym źródle zasilania rzeki) i złożonych, o 2 lub 3 wezbraniach i tyluż niżówkach (co jest następstwem kilku źródeł zasilania rzeki). Spośród ustrojów prostych rozróżnia się ustroje: deszczowy, śnieżny, lodowcowy; ustrój prosty mają niektóre rzeki górskie (zasilane wodami topniejących lodowców), rzeki zlewiska Morza Śródziemnego (zasilane wyłącznie opadami jesienno-zimowymi), krótkie rzeki obszarów monsunowych; wszystkie większe rzeki mają ustrój złożony, w poszczególnych odcinkach biegu (górny, środkowy, dolny) i w różnych porach roku są zasilane wodami różnego pochodzenia (z topnienia śniegów i lodowców, z letnich deszczów).

Cieki występujące na określonym obszarze tworzą sieć rzeczną; jej gęstość jest podawana w kilometrach biegu na jednostkę powierzchni (km²). Rzeka główna (uchodząca do morza) wraz z dopływami stanowi system rzeczny, odwadnia on dorzecze.

Rzeki stanowią ważne ogniwo krążenia wody w przyrodzie (hydrologiczny cykl). Roczna objętość wód odpływających do oceanu wynosi 37 000 km³, co stanowi 1/3 opadów spadających na lądy. Rzeki transportują rocznie ok. 24 mld t materiału mineralnego i organicznego. Zasoby wodne rzek są zróżnicowane; ich miarą jest roczny odpływ (mierzony w przekroju koryta w m³ lub km³, w określonym czasie). Najzasobniejszą rzeką świata jest Amazonka.

W 1831 r. w Paryżu było 78 łaźni. Wedle szacunkowych danych na jednego Paryżanina w 1835 r. przypadały 3–5 kąpiele rocznie. Wprowadzono też przedsiębiorstwa sprowadzające kąpiele do mieszkań — pierwsze założył Valette w 1820. Po 1850 powstały bezpłatne łaźnie i umywalnie publiczne. Po 1880 łazienki spotykane były sporadycznie w kamienicach czynszowych. Niedoścignionym wzorem stała się kabina prysznicowa w zakładach publicznych, internatach i koszarach.