Powieść awangardowa (1937), pamflet na opiniotwórcze środowiska międzywojennej Polski: szkołę, inteligencję, ziemiaństwo. Przepojona atmosferą sennego koszmaru i dziwności: oto trzydziestoletni Józio zostaje gwałtem wepchnięty w formę uczniaka i poddany wychowawczej obróbce dziecinnienia. Właśnie forma międzyludzka, narzucana, stwarzana, bądź negowana to podstawowy temat powieści. Bohater walczy o dojrzałość, ale pozostaje pod urokiem niedojrzałości. Pisarz podzielił jego zmagania z formą na trzy etapy. W pierwszym Józio zmaga się ze szkołą, jej infantylizmem i konserwatyzmem. W drugim etapie wadzi się z wyemancypowanym obyczajowo mieszczaństwem, deklarującym swobodę, ale nadal pozostającym na uwięzi starych form, bliskich postawie filistra. W trzecim etapie konfrontuje się z konserwatywnym ziemiaństwem i parobkami. W każdym z tych obrachunków bohatera Gombrowicz obnaża bezwład umysłowy szkoły, inteligencji i prowincji, szydzi na równi z postępowców, jak i wielbicieli zaścianka. Wszystkie fazy walki z formą kończą się ogólną destrukcją — bijatyką i zamieszaniem. Przedzielają je wtręty eseistyczne, przedmowy do przypowiastek o Filidorze i Filibercie dzieckiem podszytym, które podkreślają dysonans form i wzmacniają siłę paradoksów, z którymi boryka się Józio. Osobnym walorem dzieła jest wynalazczość językowa pisarza — niektóre jego określenia weszły do języka potocznego, m.in. upupianie, ciotki kulturalne. Dysonans między obiektywną dorosłością bohatera a narzucaną mu rolą sztubaka jest przy tym źródłem humoru, bliskiego sztubackiemu żartowi, którym pisarz kończy powieść: Koniec i bomba. A kto czytał, ten trąba!. Nowy język zaproponowany przez pisarza znalazł licznych naśladowców.

Rzeka jest naturalnym ciekiem powstałym z połączenia potoków (strumieni, strug) lub wypływającym z czoła lodowca, jeziora, źródła (wywierzyska), rzadziej z obszaru zabagnionego. Rzeki tworzą się na ogół przy opadach rocznych powyżej: 200–300 mm w strefie klimatu umiarkowanego, 400–500 mm w obszarach podzwrotnikowych, 700–1000 mm w strefie równikowej. Ze względu na ciągłość zasilania rzeki dzieli się na: stale płynące, tj. prowadzące wodę przez cały rok, związane z obszarami, na których opady przewyższają parowanie; okresowe, prowadzące wodę okresowo, ale regularnie, związane z obszarami, gdzie występują pory — sucha i deszczowa; epizodyczne, prowadzące wodę sporadycznie i nieregularnie, występujące na obszarach suchych, gdzie opady są niewielkie, a woda w korycie płynie rzadko i bardzo krótko.

W zależności od długości rzeki i wielkości jej dorzecza wydziela się rzeki: małe (długość do 200 km, powierzchnia dorzecza do 10 tys. km²), średnie (długość 200–500 km, powierzchnia dorzecza 10–100 tys. km²), duże (długość 500–2500 km, powierzchnia dorzecza 0,1–1 mln km²), wielkie (długość ponad 2500 km, powierzchnia dorzecza ponad 1 mln km²).

Ze względu na charakter środowiska fizycznogeograficznego dorzecza oraz morfologię doliny rozróżnia się: rzeki górskie (wyżynne), o głębokich dolinach, wąskich korytach (często z progami i wodospadami) i dużym spadku; równinne (nizinne), o szerokich dolinach, krętych korytach (często dzielących się na odnogi) i niewielkim spadku; jeziorne, wypływające z jezior lub przepływające przez jeziora; bagienne, przepływające przez bagna lub odwadniające obszary bagienne; krasowe, zasilane wodami podziemnymi na obszarach krasowych.

Na podstawie stosunku rzeki i doliny do struktury terenu (nachylenia budujących go warstw skalnych) rozróżnia się rzeki: konsekwentne (płynące zgodnie z nachyleniem warstw), subsekwentne (głównie dopływy rzek konsekwentnych płynące odpowiednio do przebiegu wychodni warstw skalnych), obsekwentne (płynące w kierunku przeciwnym do nachylenia warstw), resekwentne (o kierunku zgodnym z nachyleniem warstw, ale uchodzące do rzek subsekwentnych), insekwentne (dopływy rzek konsekwentnych niewykazujące związku z budową geologiczną).

Przy średnich i niskich stanach wody rzeka płynie korytem, podczas wezbrań także terenem zalewowym (łożyskiem). Koryto jest zazwyczaj wyraźnie wcięte w podłoże, w jego ukształtowaniu główną rolę odgrywa nurt rzeczny. Kształt koryta zależy od wielkości przepływu, ilości i jakości rumowiska rzecznego oraz materiału budującego dno i brzegi koryta. Wody rzeki wykonują pracę: erozyjną (żłobią koryto w głąb, np. powodując powstanie dolin o kształcie litery V i wszerz, m.in. meandry), transportową (przenoszą znaczne ilości materiału wyerodowanego w łożysku rzeki głównej i jej dopływów oraz spłukiwanego ze zboczy doliny), akumulacyjną (osadzają niesiony materiał na odcinkach, na których wskutek zmniejszania spadku rzeka płynie wolniej). Prędkość płynięcia wody w rzece (mierzona w m na sekundę) zależy od nachylenia terenu (spadku rzeki), charakteru dna i brzegów oraz masy spływających wód; zmienia się zależnie od zmian zasilania rzeki w wodę. Spadek rzeki jest mierzony w metrach różnicy wysokości na kilometr biegu rzeki i wyrażony w ‰.

Uwzględniając kształt biegu koryt, wyróżnia się odcinki rzeki: o biegu prostym (z reguły prowadzone sztucznie), o biegu krętym (mające jedno mało kręte koryto, w którym bystrza i plosa występują na przemian w mniej lub bardziej regularnych odstępach), meandrujące (bardzo kręte, składające się z wielu meandrów i brodów; zakola przesuwają się stopniowo i tylko od czasu do czasu zostają odcięte, tworząc starorzecza), roztokowe (warkoczowe; w obrębie łożyska rzeka płynie kilkoma płytkimi korytami na przemian łączącymi się i rozdzielającymi, między którymi występują liczne mielizny i wyspy), anastomozujące (rzeka ma kilka nieregularnie wijących się głębokich koryt, rozdzielonych stałymi wyspami).

W profilu podłużnym dużych rzek wydziela się charakterystyczne odcinki (biegi): górny (duży spadek i prędkość wody, intensywna erozja wgłębna), środkowy (spadek i prędkość wody zmniejszają się, maleje erozja denna na rzecz erozji bocznej, dolina rozszerza się) i dolny (spadek niewielki, ruch wody powolny, rzeka akumuluje transportowany materiał). Bieg rzeki kończy się, z nielicznymi wyjątkami (obszary bezodpływowe), jej ujściem do innej rzeki, jeziora lub morza. W biegu dolnym rzek uchodzących do morza wydziela się dodatkowo odcinek ujściowy (delta, estuarium), znajdujący się pod wpływem cofki morskiej.

Rzeki są zasilane wodami pochodzącymi z odpływu powierzchniowego oraz podziemnego. Masa wody w rzece, przepływ (mierzony w m³ na s), zmienia się z biegiem rzeki (na ogół rośnie, niekiedy jednak maleje wskutek wsiąkania w podłoże lub dużego parowania) i z upływem czasu. Zasilanie rzeki, zależnie od warunków klimatycznych i terenowych, warunkuje roczny rytm wezbrań i niżówek, który stanowi o ustroju (reżimie) wodnym rzeki. Rozróżnia się rzeki o ustrojach prostych, charakteryzujących się jednym wezbraniem i jedną niżówką w ciągu roku hydrologicznego (co świadczy o jednym, podstawowym źródle zasilania rzeki) i złożonych, o 2 lub 3 wezbraniach i tyluż niżówkach (co jest następstwem kilku źródeł zasilania rzeki). Spośród ustrojów prostych rozróżnia się ustroje: deszczowy, śnieżny, lodowcowy; ustrój prosty mają niektóre rzeki górskie (zasilane wodami topniejących lodowców), rzeki zlewiska Morza Śródziemnego (zasilane wyłącznie opadami jesienno-zimowymi), krótkie rzeki obszarów monsunowych; wszystkie większe rzeki mają ustrój złożony, w poszczególnych odcinkach biegu (górny, środkowy, dolny) i w różnych porach roku są zasilane wodami różnego pochodzenia (z topnienia śniegów i lodowców, z letnich deszczów).

Cieki występujące na określonym obszarze tworzą sieć rzeczną; jej gęstość jest podawana w kilometrach biegu na jednostkę powierzchni (km²). Rzeka główna (uchodząca do morza) wraz z dopływami stanowi system rzeczny, odwadnia on dorzecze.

Rzeki stanowią ważne ogniwo krążenia wody w przyrodzie (hydrologiczny cykl). Roczna objętość wód odpływających do oceanu wynosi 37 000 km³, co stanowi 1/3 opadów spadających na lądy. Rzeki transportują rocznie ok. 24 mld t materiału mineralnego i organicznego. Zasoby wodne rzek są zróżnicowane; ich miarą jest roczny odpływ (mierzony w przekroju koryta w m³ lub km³, w określonym czasie). Najzasobniejszą rzeką świata jest Amazonka.

W 1831 r. w Paryżu było 78 łaźni. Wedle szacunkowych danych na jednego Paryżanina w 1835 r. przypadały 3–5 kąpiele rocznie. Wprowadzono też przedsiębiorstwa sprowadzające kąpiele do mieszkań — pierwsze założył Valette w 1820. Po 1850 powstały bezpłatne łaźnie i umywalnie publiczne. Po 1880 łazienki spotykane były sporadycznie w kamienicach czynszowych. Niedoścignionym wzorem stała się kabina prysznicowa w zakładach publicznych, internatach i koszarach.