żydowski teatr,
teatr tworzony przez Żydów w języku hebrajskim i jidysz, jako forma kultury świeckiej.
żydowski teatr
Encyklopedia PWN
Jako forma świeckiej kultury żydowskiej rozwinął się w 2. poł. XIX w.; ten późny rozwój wynikał z obowiązującego w judaizmie zakazu ikonograficznego przedstawienia postaci, obejmującego także teatr. Obchody radosnego święta Purim, w czasie których przedstawiano sceny z Księgi Estery, przekształciły się w tzw. przedstawienia purimowe; w XVII i XVIII w. prezentowano je w Polsce; w XIX w. były wykonywane przez zespoły zaw. (w 2. poł. XIX w. wyróżniali się Di Broder Zinger [‘śpiewacy z Brodów’], z których rekrutowali się pierwsi żydowscy aktorzy zaw.). Początki współczesnego teatru żydowskiego umownie wyznacza rok 1862 (wyst. Serkełe S. Ettingera w seminarium rabinackim w Żytomierzu) i 1875 (wyst. Babci i wnuczka A. Goldfadena w Jassach przez zaw. zespół żydowski pod kierunkiem autora). Zespół Goldfadena występował później m.in. w Polsce i Rosji, a jego twórca pisał wiele komedii, fars i operetek, które przez wiele lat zasilały repertuar wszystkich scen żydowskich. Stopniowo z amatorskiego teatru, a później już zaw., ale jeszcze wędrownego, teatr żydowski przekształcił się w teatr zaw. dysponujący stałymi scenami. Główne ośr. rozwoju teatru żydowskiego znajdowały się w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. w Rumunii, na Węgrzech, w Polsce, Rosji, Stanach Zjednoczonych. Przedstawienia sztuk żydowskich prezentowały tematy zaczerpnięte ze źródeł hist. i bibl., a także obyczajowe (zazwyczaj konflikty pokoleniowe, bunt wobec tradycji, normy życia rodzinnego — szczególnie ważne w kulturze żydowskiej). Bardzo lubianą przez publiczność żydowską formą widowiska była operetka; teatr żydowski wprowadził do niej własną tematykę (np. tzw. operetka hist.) i własne motywy muzyczne. Działający w wielu krajach teatr żydowski dzięki temu, że przedstawienia grano w języku jidysz miał prawdziwie ponadnar. charakter i repertuar. W okresie międzywojennym prężnie działał w ZSRR (zespół Habima, Moskiewski Teatr Żydowski), we Francji (gł. w Paryżu), Wielkiej Brytanii (gł. w Londynie), Niemczech (Berlin), Austrii (Wiedeń) oraz w Polsce. W latach 20. artyści żydowscy starali się wprowadzić do swego teatru aktualną problematykę społ. i obyczajową, dążyli do stworzenia teatru o wysokich ambicjach artystycznych. Do grupy najwybitniejszych artystów teatru żydowskiego znanych w wielu krajach należeli: E.R. Kamińska i A.I. Kamiński, ich córka I. Kamińska, B. Tomaszewski, A. Granach, M. Schwarz, S. Michoels, M. Picon, Z. Turkow, M. Weichert, A. Morewski, M. Arnsztejn, J. Rotbaum.
W Polsce od pocz. XX w. do II wojny światowej teatr żydowski działał w Łodzi (m.in. teatrzyk Ararat), Lublinie, Krakowie (Krakowski Teatr Żydowski), Wilnie (Trupa Wileńska pod dyrekcją M. Mazo, występująca kilka lat w Warszawie, także w Wiedniu, Rumunii, Stanach Zjedn.; teatr lalek Majdim), Lwowie, Warszawie (żydowskie zespoły teatr. pod dyrekcją Kamińskiego, Kamińskiej, Z. Turkowa; Teatr Młodych pod dyrekcją M. Weicherta). Przedstawienia teatr. w języku jidysz oraz pol. organizowano w getcie warsz. (1940–42). W 1941 działało 5 teatrów zaw. o zróżnicowanym repertuarze; rozwinął się także amatorski ruch teatralny. Po wojnie działały sceny żydowskie w Łodzi i we Wrocławiu pod dyrekcją Kamińskiej; 1955 z ich połączenia powstał Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej w Warszawie.
Współcześnie teatr żydowski najbujniej rozwija się w Stanach Zjedn., Argentynie (gł. w Buenos Aires), Polsce, Rumunii (Teatr Żydowski w Bukareszcie) i Izraelu.
