żupa
 
Encyklopedia PWN
żupa, supa,
w Polsce od połowy XIII w. nazwa dochodów władcy z kopalń soli i kruszców;
w górnictwie kruszcowym określenie (używane od końca XIII w.) kopalń w Olkuszu.
Żupy krakowskie: królewskie przedsiębiorstwo salinarne, obejmujące kopalnie soli kamiennej i warzelnie w Wieliczce i Bochni, od końca XVI do początku XVIII w. również warzelnię w Dobiegniewie n. Wisłą, a także liczne składy soli w środkowej Polsce; utworzone w połowie XIII w., zarządzane przez administrację władcy, 1577–1737 i po 1761 wydzierżawiane; na przełomie XVI i XVII w. w Wieliczce zatrudniano ok. 1–1,3 tysiąca pracowników, w Bochni ok. 500–600, przeważnie najemnych; roczną produkcję żup krakowskich w połowie XIV–XV w. ocenia się na 5–10 tysięcy t, w XVI–XVIII w. na 12–40 tysięcy t (60–80% z Wieliczki); był to największy producent soli w Rzeczypospolitej i drugi (po kopalniach w Siedmiogrodzie) w Europie; do 40% produkcji eksportowano na Węgry, Słowację, Śląsk i Morawy; dochody (lub sumy dzierżawne) żupnik wpłacał do skarbu królewskiego; dzierżawa przynosiła żupnikom ogromne dochody; w latach 20. XVIII w. warzelnie wielicko-bocheńskie zlikwidowano; 1772–1918 przedsiębiorstwo stanowiło własność rządu austriackiego, produkcja soli 1907 osiągnęła 142 tysiące t; 1913 ponownie uruchomiono warzelnię soli w Wieliczce; od 1918 przedsiębiorstwa w Wieliczce i Bochni należą do państwa.
Żupy ruskie istniały od wczesnego średniowiecza, od połowy XIV w. w granicach Polski, obejmowały saliny w ziemiach: przemysko-drohobyckiej, lwowskiej, sanockiej i halickiej; większe warzelnie należały do władcy, mniejsze zostały przekazane osobom prywatnym; w 2. połowie XVIII w. działało tu ogółem ponad 90 warzelni; w żupach ruskich wykorzystywano, prócz pracy najemnej, także pańszczyznę. Po rozbiorach warzelnie ruskie w Galicji były stopniowo likwidowane, w 2. połowie XIX w. pozostało ich tylko 9, należących do rządu austriackiego i prywatnych; w połowie XIX w. dawały one ok. 14 tysięcy t soli jadalnej rocznie; w II RP działało 8 warzelni soli w województwie lwowskim i stanisławowskim.
Poza żupami krakowskimi i ruskimi sól warzoną w średniowieczu uzyskiwano na ziemiach polskich w Kołobrzegu (od VII w.), na Kujawach, w Wielkopolsce (okolice Łęczycy, Pyzdr, Słońska, Wrąbczynka, Zgłowiączki), w Busku i na Śląsku Cieszyńskim; w XVI–XVIII w. okresowo warzelnie były czynne w kilkunastu innych miejscowościach; w Królestwie Polskim jedynym producentem soli była państwowa warzelnia w Ciechocinku (1824–29); w zaborze pruskim uruchomiono 1873 państwową warzelnię w Inowrocławiu; w II RP prócz żup krakowskich i ruskich działały warzelnie w Inowrocławiu i Ciechocinku oraz prywatne w Solnie (koło Inowrocławia) i w Bałyczu (koło Wieliczki).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia