zakony
 
Encyklopedia PWN
zakony,
zorganizowane struktury życia wspólnotowego oparte na przepisach rel., skupiające jednostki pragnące realizować wzory życia rel. zgodnie z obowiązującą w danym z. regułą (konstytucją);
monastycyzm, czyli występowanie zakonów, jest charakterystyczny dla wielu religii, największą rolę odegrał w chrześcijaństwie, buddyzmie (buddyzm tybetański) i islamie, a także dźinizmie, shintōizmie.
U źródeł monastycyzmu chrześc. legło pragnienie zachowania rad ewangelicznych — posłuszeństwa, ubóstwa i czystości, których przestrzeganie jest zawarte w 3 ślubach składanych przez nowych członków zakonów (zgromadzeń); liczba ślubów może być większa — np. jezuici składają ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi, bonifratrzy i kamilianie posługiwania chorym. Współcześnie zakony istnieją w prawosławiu, katolicyzmie, licznych Kościołach wschodnich. W katolicyzmie zgodnie z katol. prawem kanonicznym zakonem w znaczeniu ścisłym jest wspólnota objęta przez uroczyste śluby zakonne; od XVI w. powstają liczne zakonne zgromadzenia, o ślubach prostych, które wraz z zakonami właściwymi tworzą instytuty zakonne; odrębną kategorię stanowią stowarzyszenia życia apostolskiego, których członkowie nie są zobowiązani do ślubów zakonnych, choć prowadzą życie wspólnotowe (filipini, misjonarze, pallotyni, ojcowie biali, szarytki), oraz instytuty świeckie, których członkowie nie prowadzą zazwyczaj życia wspólnotowego i nie składają ślubów publicznych (Opus Dei); zgromadzenia zakonne i instytuty świeckie są określane jako instytuty życia konsekrowanego; innym kryterium podziału jest sposób posługiwania — zakony kontemplacyjne, czynne, charytatywne, instytuty prowadzące apostolat obecności (świeckie); wszystkie te instytucje podlegają watykańskiej Kongregacji Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego.
Monastycyzm chrześc. sięga korzeniami III w., gdy na Bliskim Wschodzie, gł. w Egipcie, coraz liczniejsze rzesze chrześcijan, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, podejmowały życie w ascezie i oderwaniu od świata; ruch ten przybrał 2 podstawowe formy anachoretyzmucenobityzmu; anachoreci, praktykujący życie w odosobnieniu (na pustyni, w górskich jaskiniach), wzorowali się na św. Antonim Wielkim; zasady cenobityzmu, czyli życia we wspólnocie, określił w IV w. św. Pachomiusz — autor jednej z najstarszych reguł zakonnych; reguła św. Bazylego Wielkiego (2. poł. IV w.) stała się podstawą monastycyzmu wschodniego, różniącego się od zachodniego m.in. niezależnością poszczególnych klasztorów (monasterów, ławr), które nie łączą się w struktury zakonne. Głównymi prawodawcami monastycyzmu zachodniego do XIII w. pozostali św. Augustyn i św. Benedykt z Nursji. Regułą augustiańską (Ordo Monachorum) posługują się do dzisiaj kanonicy regularni, zakony wyrastające pocz. z grup duchowieństwa diecezjalnego, prowadzącego życie wspólnotowe; kierunek kanonicki, zreformowany w pocz. VIII w. przez regułę akwizgrańską, przybrał w XI–XII w. formę zorganizowanych zakonów, m.in. kanonicy regularni od Ducha Świętego, norbertanie (premonstratensi), kanonicy laterańscy (od XVI w. obdarzeni przywilejem pierwszeństwa wśród zakonów katolickich); założyciel klasztoru na Monte Cassino (529) — św. Benedykt z Nursji — w swojej regule ujął zasady obowiązujące w tysiącach opactw benedyktynów i benedyktynek, powstałych we wszystkich krajach chrześc. Zachodu; od przeł. X i XI w. w obrębie benedyktynów uformowały się stałe hierarchiczne struktury — zakony; za najstarszy zakon katolicki uważa się kluniatów (kluniacka reforma); do zakonów posługujących się regułą benedyktyńską zalicza się także: kamedułów, kartuzów, oliweatów, cystersów, powstałych na przeł. XI i XII w. w wyniku dążenia do powrotu pierwotnej surowości życia zakonnego, zatraconej w bogatych opactwach kluniackich; zakony benedyktyńskie określa się mianem mniszych. Wielką rolę we wczesnośredniow. dziejach Europy i Kościoła odegrał monastycyzm iroszkocki, zapoczątkowany w czasach św. Patryka (V w.), dominujący w życiu tamtejszego chrześcijaństwa, a przez swoją rozległą działalność misyjną silnie oddziałujący na całą Europę (także monarchię Karola Wielkiego); w okresie średniowiecza zakony odegrały ważną rolę w kulturze eur. (literatura, muzyka, teatr); w klasztorach skupiało się życie umysłowe, tworzono sieć szkół klasztornych; w skryptoriach spisywano księgi; rozwinął się chorał gregoriański; wiek XII — epoka dynamicznego rozwoju cystersów (zwłaszcza w czasach św. Bernarda z Clairvaux), zakonów kanonickich (norbertanie) i powstałych w Ziemi Świętej zakonów rycerskich (joannici, templariusze), zakonów szpitalniczych i klasztorów żeńskich — przyniósł także rozprzestrzenienie się w Europie herezji, przede wszystkim katarów w południowej Francji i Włoszech; głębokim przemianom uległo również społeczeństwo ówczesnej Europy — postępująca urbanizacja, wzrost liczby ludności; zmianom tym i nowym potrzebom duszpasterskim nie mogły sprostać dotychczasowe zakony; na pocz. XIII w. działalność św. Dominika Guzmána i św. Franciszka z Asyżu doprowadziła do powstania wielkich wspólnot zakonnych dominikanówfranciszkanów (zakonom tym powierzono urząd inkwizytorów papieskich dla poszczególnych krajów i diecezji; inkwizycja), którzy wraz z karmelitamiaugustianami-eremitami tworzą wielką grupę zakonną — zakony żebrzące czyli mendykanckie, utrzymujące się z dobrowolnych datków wiernych, pozyskiwanych gł. podczas kwest; franciszkanie stali się największym ruchem rel.-społ. późnego średniowiecza, spory doktrynalne (spirytuałowie, fraticelli) i liczne rozłamy wśród nich doprowadziły do wyodrębnienia się tzw. obserwantów (bernardyni, kapucyni, reformaci); zakony żebrzące kierują się regułami św. Franciszka z Asyżu lub św. Augustyna; zakony skupiały zakonników (I zakony), zakonnice (II zakony), a także szerokie rzesze świeckich (III zakony; tercjarze); innym przejawem rozprzestrzenienia się idei życia wspólnotowego wśród świeckich był ruch beginek i begardów w XII–XIV w.; w pocz. XVI w. zakony rozprzestrzeniły się w Nowym Świecie i na Dalekim Wschodzie w koloniach hiszp. i portugalskich.
Wystąpienie M. Lutra 1517, a następnie reformacja były przyczyną ogromnych strat zakonów, szczególnie benedyktynów i augustianów, w wielu krajach Europy życie zakonne ustało — Anglia, Skandynawia, większość państw niem.; niedostosowanie do zmieniającej się rzeczywistości, bogactwo i upadek moralny starych zakonów były szczególnie atakowane przez zwolenników reformacji; w 1. poł. XVI w. jako odpowiedź Kościoła powstał nowy typ zakonów — klerycy regularni, których członkowie kładli nacisk gł. na indywidualną, wewn. religijność kapłanów i wiernych, pracę duszpasterską — kazania, spowiedź, ćwiczenia duchowne, a także edukacyjną; najważniejszym zakonami kleryckim stali się jezuici, zał. 1534 przez św. Ignacego Loyolę, a także pijarzy, teatyni, kamilianie (kanonicy regularni posługujący chorym); dążenia do odnowy przejawiały się również wśród mendykantów (karmelici bosi, reformaci), cystersów (trapiści); regułę augustiańską przyjęli posługujący chorym bonifratrzy; liczne grupy kleryckie w XVI–XVII w. nie przyjęły tradycyjnych form zakonnych, tworząc zgromadzenia zakonne, bądź instytuty świeckie (filipini, misjonarze); żeńska gałąź monastycyzmu katol. do XVI–XVII w. przyjmowała gł. formy życia klauzurowego, kontemplacyjnego, również u klarysek i dominikanek, ograniczana do tej formy przez władze kośc. i zakonne; trwałe zmiany przyniosła działalność św. Anieli Merici, założycielki urszulanek i św. Wincentego à Paulo, współtwórcy szarytek, instytutów posługujących potrzebującym w szpitalach, domach prywatnych; ogromny rozwój zgromadzeń i instytutów żeńskich nastąpił w XIX i XX w., kładąc kres wielowiekowej przewadze liczebnej zakonów męskich; w XVIII w. po okresie kontrreformacji powstało wiele zgromadzeń męskich o charakterze duszpasterskim (pasjoniści, redemptoryści).
Wiek oświecenia przyniósł kolejny kryzys monastycymu katol.; zakony, a szczególnie jezuici, stały się obiektem ataków ze strony myślicieli i absolutystycznych państw (1773 kasata jezuitów, reformy józefińskie w Austrii). Epokę wielkich kasat klasztorów rozpoczęła rewolucja fr. 1789–99, kontynuowano je za czasów napoleońskich i później; w ciągu 100 lat zniesiono większość klasztorów, zwłaszcza zakonów kontemplacyjnych, zwykle bogato uposażonych; przetrwały przede wszystkim zakony o charakterze edukacyjnym i charytatywnym; z 300 tys. zakonników ok. 1770, w poł. XIX w. pozostało 80 tys.; przywrócenie 1814 jezuitów zapoczątkowało odrodzenie monastycyzmu katol., gł. za sprawą licznych zgromadzeń czynnych i stowarzyszeń (misjonarze-oblaci, pallotyni) oraz odbudowy starych zakonów (benedyktyni). Nowatorskie idee wychowawcze przyświecały św. Janowi Bosco, założycielowi salezjanów i bł. Arnoldowi Janssenowi, twórcy misyjnego zgromadzenia werbistów; powstały bardzo liczne instytuty na prawie diecezjalnym, o charakterze lokalnym; w 1. poł. XX w. zrodziły się programy przełamania tradycyjnych form życia zakonnego i podjęcia działalności wśród świeckich, oddziaływania przykładem osobistym, pracą (misjonarki miłości Matki Teresy oraz mali bracia Jezusa, Opus Dei); obecnie zakony odgrywają szczególnie ważną rolę w krajach misyjnych (Afryka, Ameryka Łac.), w szkolnictwie wszystkich szczebli, instytucjach charytatywnych, prasie i in. mediach, w działaniach formacyjnych; w końcu XX w. na świecie było ponad 700 tys. sióstr i ponad 300 tys. zakonników. W 1. poł. XIX w. podjęto próby odrodzenia życia zakonnego w Kościołach protest. (diakoni i diakonisy) i anglikańskich; przykładem ekumenizmu w monastycyzmie eur. jest zał. 1949 Wspólnota Taizé brata Rogera, grupująca przedstawicieli różnych wyznań chrześcijańskich.
W Polsce pocz. życia zakonnego sięgają 2. poł. X w.; mnichami benedyktyńskimi i kamedulskimi byli pierwsi pol. święci — Wojciech, Pięciu Braci Polskich, Andrzej Świerad; przedstawiciele zakonów odegrali szczególnie dużą rolę w przenoszeniu do Polski eur. spuścizny kulturowej (pismo łac., wprowadzenie ksiąg, kontakty z innymi ośr. cywilizacyjnymi) i w budowie struktur organizacyjnych państwa i Kościoła, zwłaszcza po kryzysie monarchii pierwszych Piastów w poł. XI w. — ufundowanie kilku opactw benedyktynów przez Bolesława II Śmiałego (Lubiń, Mogilno, Tyniec). W XII w. przybyły do Polski grupy kanoników regularnych — opactwa w Czerwińsku, Trzemesznie, domy norbertańskie; ok. 1140 powstał pierwszy pol. klasztor cystersów w Jędrzejowie; w tymże stuleciu zał. trwałe fundacje żeńskie dla norbertanek (Strzelno), następnie benedyktynek i cysterek. W XII–XIII w. sprowadzono do Polski kilka zakonów rycerskich (joannici, templariusze, calatravianie), z których do największego znaczenia doszli Krzyżacy, twórcy potężnego państwa zakonnego, osadzeni 1226 przez ks. Konrada I Mazowieckiego na ziemi chełmińskiej.
W latach 20. i 30. XIII w. powstały pierwsze klasztory zakonów żebrzących — dominikanów i franciszkanów (klarysek). Szybki rozwój mendykantów wiązał się m.in. z procesami lokacyjnymi miast oraz ekspansją niemczyzny na ziemiach pol.; w XIV i XV w. przybyli do Polski karmelici, augustianie-eremici i bernardyni. Umocniły się także liczne wspólnoty kanonickie paulini, kanonicy od Ducha Świętego, brygidki, z których część nabrała z czasem charakteru wyłącznie pol., miechowici (bożogrobcy), markowie. Wspólnoty zakonne odegrały wybitną rolę w chrystianizacji ziem Wielkiego Księstwa Litew., zwłaszcza franciszkanie, dominikanie i markowie. U schyłku średniowiecza w ponad 300 pol.-litew. domach żyło ok. 4,5 tys. zakonników i zakonnic.
Reformacja znacznie uszczupliła ten stan — kasata wszystkich klasztorów na Pomorzu Zachodnim i w Prusach Książęcych, a także większości na Śląsku. Symbolem odrodzenia życia zakonnego w Polsce stało się przybycie 1564 do Braniewa pierwszych jezuitów. Cieszący się wsparciem król. (Stefan Batory, Zygmunt III Waza) oraz części episkopatu (kard. S. Hozjusz) i magnaterii (Radziwiłłowie, Zebrzydowscy) skupili się na budowie sieci nowoczesnych szkół średnich i wyższych (Akademia Wileńska, zał. 1578), uzyskując z czasem dominujące wpływy wśród szlachty, zaangażowani byli w przygotowanie brzeskiej unii; w ślad za nimi pojawili się w Rzeczypospolitej: pijarzy, misjonarze, trynitarze, komuniści, oratorianie, a także nowe zakony mendykanckie (karmelici bosi, kapucyni, reformaci) i mnisze (kameduli). Francuskie pochodzenie królowych Ludwiki Marii i Marii Kazimiery zaowocowało sprowadzeniem misjonarzy, szarytek, wizyteksakramentek. Rodzimą genezę miały nieliczne zakony i zgromadzenia (marianie, katarzynki, prezentki, a także zreformowana przez M. Mortęską chełmińska gałąź benedyktynek). W czasach kontrreformacji (stan 1772) liczebność zakonów polskich wzrosła do ok. 16 tys. (w tym 3,2 zakonnic), żyjących w ok. 1030 klasztorach (150 żeńskich). Również w Kościołach unijnych rozwinęło się życie zakonne (bazylianie, wśród Ormian teatyni i benedyktynki). Dominującą rolę odgrywały zakony w dziedzinie oświaty, oprócz jezuitów także pijarzy (Collegium Nobilium S. Konarskiego), teatyni, benedyktyni, bazylianie. Duże znaczenie przywiązywano do misji lud. (jezuici, zakony żebrzące) i kształcenia kleru w seminariach duchownych (jezuici, misjonarze, komuniści). Zniesienie zakonu jezuitów 1773 zapoczątkowało blisko stuletni okres kasat zakonów i klasztorów na ziemiach pol., przeprowadzonych przez władze zaborcze — w zaborze austr. za rządów Józefa II (1780–90), pruskim 1810, ros. w kilku falach (1819–67). Początkowo kasaty uzasadniano względami organizacyjnymi i ekon., w okresie powstań przybrały charakter represji nar.; 1914 w ok. 100 domach żyło ok. 2,5 zakonnic i zakonników (gł. w Galicji). Wobec upadku tradycyjnych form życia zakonnego — szczególnie zakonów mniszych i kanonickich o charakterze kontemplacyjnym, w kraju i na emigracji powstało wiele zgromadzeń czynnych, przede wszystkim żeńskich (nazaretanki, niepokalanki, służebniczki, loretanki, felicjanki, urszulanki szare), również męskich (albertyni, michalici, zmartwychwstańcy), gł. o celach charytatywnych i wychowawczych. Oryginalną formą życia konsekrowanego były w zaborze ros. zorganizowane przez bł. Honorata Koźmińskiego zgromadzenia bezhabitowe, tzw. skrytki (honoratki); posługę na ziemiach pol. podjęło na przeł. XIX i XX w. wiele nowych zgromadzeń powstałych w Europie Zachodniej (salezjanie, pallotyni, werbiści). W II RP rozpoczął się, przy udziale klasztorów galicyjskich, proces odbudowy życia zakonnego w dawnych zaborach pruskim i ros.; w 1939 liczba zakonników w zakonach pol. wzrosła do ok. 30 tys. (22 tys. sióstr). Symbolami odrodzenia polskich zakonów stały się: franciszkański klasztor w Niepokalanowie, zał. przez św. Maksymiliana Kolbego, i ośr. służebniczek Krzyża w Laskach, zał. przez R. Czacką; jezuici i redemptoryści włączyli się w dzieło neounii (nowa forma zjednoczenia Kościoła prawosł. z Kościołem rzymskokatol. nawiązująca do Unii Brzeskiej) na Kresach. Podczas II wojny światowej zakony polskie poniosły z rąk okupantów niem. i sow. dotkliwe straty — zginęło kilkaset sióstr i zakonników, zamknięto większość domów (po 1939 na ziemiach wcielonych do Rzeszy, po 1944 na Kresach w wyniku zmiany granic, 1944 w Warszawie po upadku powstania).
W okresie PRL zakony, jak cały Kościół, stały się obiektem ataków organów państw., stopniowo zostały wyparte z oświaty, szpitalnictwa, większości zakładów wychowawczych i opiekuńczych, do których powróciły dopiero po 1989; liczba zakonnic w zakonach żeńskich 2003 wynosiła ok. 24, a zakonników — w męskich do 9 tys.; największymi zgromadzeniami żeńskimi w Polsce są służebniczki NMP — 3,3 tys., szarytki — 1,7 tys., elżbietanki — 1,6 tys., męskimi — salezjanie — 1,5 tys., franciszkanie — 1,2 tys., franciszkanie konwentualni — 1,1 tys., jezuici — 0,8 tys., werbiści — 0,7 tys.; zakony odegrały ważną rolę w budowie struktur Kościoła katol. na Ziemiach Zachodnich i Północnych po 1945 i w misjach zewn.; zgromadzenia żeńskie skupiły się na pracy w parafiach i katechezie, męskie — na pracy duszpasterskiej we własnych parafiach, prowadzeniu wydawnictw i prasy katolickiej.
Bibliografia
Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1–2, Kraków 1967–69;
J. KŁOCZOWSKI Od pustelni do wspólnoty, Warszawa 1987;
M. DANILUK, K. KLAUZA Podręczna encyklopedia instytutów życia konsekrowanego, Lublin 1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia