zachowanie

zachowanie, zachowanie się,

psychol. jedno z podstawowych pojęć psychologii; w najszerszym znaczeniu — każda dająca się obserwować reakcja na bodźce z otoczenia lub ogół reakcji i ustosunkowań organizmu żywego do środowiska.

Zachowanie człowieka jest zorganizowane na 3 poziomach. Najniższy, charakterystyczny także dla zwierząt (zachowanie się zwierząt), obejmuje wrodzone, wspólne dla całego gat., sztywne, o stałych programach reakcje na stabilne cechy środowska, nie wymagające gromadzenia informacji i wywoływane przez określone mechanizmy spustowe. Na tej podstawie rozwija się drugi poziom — zapewniający indywidualne przystosowanie do zmiennych cech środowiska; obejmuje on powstające w wyniku doświadczenia związki S–R (bodziec–reakcja) takie, jak odruchy warunkowe i nawyki. Zachowania te cechuje duża plastyczność dzięki pamięci, która przechowuje informacje o sukcesach i porażkach (pozytywnych i negatywnych następstwach określonych zachowań). Poziom ten stanowił gł. przedmiot badań przedstawicieli psychologii behawiorystycznej. Ich badania, rozwijane w ramach 3 paradygmatów warunkowania: klasycznego (I. Pawłow), instrumentalnego (E. Thorndike) i sprawczego (B.F. Skinner), były prowadzone gł. na różnych gat. zwierząt. Interpretacja rezultatów uzyskanych w precyzyjnie kontrolowanych warunkach była prosta i miała walor dużej ogólności. Można ją było zastosować do tej części zachowania człowieka, która opiera się na indywidualnym uczeniu się. Powstało wiele teorii tego procesu, a także nadzieja na zbudowanie spójnego systemu wiedzy psychol. jako wiedzy o zachowaniu człowieka, opartej na obiektywnych badaniach. Uwzględnienie specyfiki ludzkiego zachowania wymagało jednak wprowadzania do tych teorii nowych hipotez. Aby wyjaśnić zachowanie werbalne człowieka (posługiwanie się mową) Pawłow przyjął, że mózg człowieka dysponuje tzw. drugim układem sygnałów. Z kolei C.L. Hull założył, że podstawową funkcją niektórych reakcji (np. liczenia) nie jest powodowanie zmian w otoczeniu, lecz dostarczanie podmiotowi sygnałów (również w formie symboli) do wykonania innych reakcji; próbował on także uwzględnić pozabiol. motywację człowieka przez odwołanie się do pojęcia popędów wtórnych, które są wyuczone (jak np. potrzeba osiągnięć lub skąpstwo). E.Ch. Tolman oparł swoją teorię na schemacie S–O–R (O oznacza w tej formule organizm filtrujący docierającą doń stymulację) i wprowadził pojęcie zachowania celowego, czyli interakcji między organizmem a środowiskiem ukierunkowanej na osiągnięcie pewnego stanu rzeczy dzięki spostrzeganiu nie tylko pojedynczych sygnałów, lecz także ich układów mających dla organizmu określone znaczenie. Zachowanie takie nazwał molarnym w odróżnieniu od molekularnego, składającego się z prostych reakcji ruchowych i wydzielniczych. Wzbogacone w ten sposób behawiorystyczne teorie zachowania różnicowały się, tracąc na spójności i ścisłości. Mimo to znalazły wiele zastosowań w różnych dziedzinach psychologii, a B.F. Skinnerowi pozwoliły rozwinąć behawiorystyczne utopie społeczeństwa sterowanego przez idealnie zaprogramowane środowisko wg zasad inżynierii behawioralnej. Specyfiką ludzkiego zachowania zajęli się w latach 60. teoretycy opisujący je w kategoriach czynności. Wyróżnili oni trzeci poziom organizacji zachowania, wprowadzając nową interpretację zachowania celowego; charakteryzuje się ono tym, że zmierza do określonego wyniku (przekształcenia stanu aktualnego rzeczywistości w różny od niego stan końcowy), jest regulowane przez proces przetwarzania informacji i kontrolowane przez sprzężenie zwrotne, pozwalające na ciągłe dostosowywanie jego przebiegu do zmieniających się warunków; nie stanowi ono prostego przeciwieństwa zachowania reaktywnego (wyznaczanego przez bodźce z otoczenia), zawiera bowiem wiele elementów odruchowych i nawykowych, podporządkowanych jednak realizacji celów. Osobnym problemem jest geneza tych celów oraz ich organizacja. Najogólniej można powiedzieć, że są one określone przez cechy osobowości człowieka, jego wiedzę, system wartości, postawy społ., wzorce kulturowe, a także doraźne czynniki, takie jak np. stan fizjologiczny. Zasługą S. Freuda, twórcy psychoanalizy, było zwrócenie uwagi na fakt, że nie zawsze mechanizmy motywacyjne sterujące celowym zachowaniem człowieka mają charakter świadomy.