wydawnictwo
 
Encyklopedia PWN
wydawnictwo,
instytucja organizująca proces wydawniczy.
Wydawnictwa polskie. Za symboliczną datę powstania zawodu wydawcy w Polsce przyjmuje się rok 1926 (wyodrębnienie się Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek z Powszechnego Związku Księgarzy i Wydawców Polskich), jednak wiele instytucji działających w II RP istniało już w poprzednim stuleciu. Wśród profesjonalnych wydawnictw funkcjonujących na ziemiach polskich w XIX w. i na początku XX w. przeważały przedsiębiorstwa wielozadaniowe, łączące działalność edytorską z księgarstwem lub/i świadczeniem usług poligraficznych. Były to przeważnie jednoosobowe firmy własne, rzadziej spółki osobowe, na ogół rodzinne. Wiele tych instytucji, zwłaszcza większych, oprócz książek publikowało także czasopisma (np. Gebethner i Wolff, F.S. Lewental, G. Unger, M. Orgelbrand) i nuty (m.in. G.K. Sennewald, F. Hoesick, M. Arct). Choć przed wybuchem I wojny światowej działalność wydawniczą prowadzono w ponad 100 miejscowościach, ponad 86% wszystkich książek (tytułów) 1879–1913 ukazało się w zaledwie 4 ośrodkach: Warszawie, Krakowie, Lwowie i Poznaniu. Tej koncentracji terytorialnej towarzyszyła koncentracja instytucjonalna: przeważająca część produkcji wydawniczej pochodziła z niewielkiej liczby firm największych (np. w Warszawie 1878–1914 1/3 książek pochodziła z oficyn Gebethnera i Wolffa oraz M. Arcta, a ponad połowa wydawców produkowała rocznie zaledwie 1–4 tytuły). Duże oficyny w wielkich miastach, mimo tendencji do specjalizacji, publikowały na ogół książki z różnych dziedzin, prowincjonalne zaś ograniczały się zazwyczaj do jednego typu piśmiennictwa (np. Zukerkandlowie w Złoczowie, F. West w Brodach — literatura piękna i opracowania literackie, E. Feitzinger w Cieszynie, W. Fiałek w Chełmnie — tzw. literatura straganowa, S. Mikołajski w Śremie, J. Jalkowski w Grudziądzu — druki religijne). Ofertę krajowych wydawców profesjonalnych uzupełniały instytucje niezwiązane zawodowo z produkcją książek, m.in. naukowe (np. AU, od 1919 PAU) i oświatowe (Macierz Polska, Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo Szkoły Ludowej i inne), a także osoby prywatne (głównie autorzy i tłumacze) oraz edytorzy emigracyjni, zwłaszcza ze Stanów Zjednoczonych, Francji i Wielkiej Brytanii. Prewencyjna i represyjna cenzura państw zaborczych powodowała nasilenie się produkcji i kolportażu publikacji tajnych, zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Od lat 80. XIX w. konspiracyjną działalność wydawniczą podejmowały głównie partie polityczne, zwłaszcza PPS. W II RP liczba wydawnictw działających jednocześnie na rynku znacznie wzrosła, większość z nich stanowiły jednak firmy efemeryczne — 1938 działało nadal zaledwie 58 spośród prawie 400 funkcjonujących 1929. Wiele z powstających instytucji nastawiało się wyłącznie na działalność edytorską (największą było Towarzystwo Wydawnicze „Rój”), jednakże nadal dużą rolę odgrywały przedsiębiorstwa wielozadaniowe, niektóre założone jeszcze podczas zaborów. Coraz powszechniejszą formą własności stawała się, wprowadzana przez edytorów na przełomie XIX i XX w., spółka akcyjna (m.in. Księgarnia i Dom Wydawniczy Trzaska, Evert i Michalski, Towarzystwo Wydawnicze „Ignis”, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Książnica-Atlas. Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych). Wskutek zmian na rynku prasowym większość wydawców książek wycofała się z produkcji czasopism (głównie dzienników i tygodników) lub ją ograniczyła. Utrzymała się dominacja tradycyjnych centrów edytorskich — 1935 ponad połowa wszystkich druków wyszła w Warszawie, ok. 1/3 w województwach: lwowskim, poznańskim, krakowskim i wileńskim. Wydawnictwa specjalizujące się w publikacji książek w języku polskim skupiały głównie Warszawa, Lwów, Poznań i Kraków, w jidysz i hebrajskim — Warszawa, Wilno i Łódź, w ukraińskim — Lwów, w białoruskim i litewskim — Wilno. Ofertę edytorską nadal kształtowała głównie niewielka liczba firm największych, w latach 30. były to przede wszystkim: Książnica-Atlas, Rój, Gebethner i Wolff, firmy M. Arcta i F. Hoesicka. Roczna produkcja każdej z tych firm przekraczała często 100 tytułów, a łączna — 20% tytułów wydanych przez oficyny zawodowe. Przedsiębiorstwa profesjonalne większość swej produkcji adresowały do odbiorców-niespecjalistów. Zdominowały one zwłaszcza rynek literatury pięknej (np. 1935 opublikowały ok. 80% tytułów oraz egzemplarzy) i podręczników (prawie połowa tytułów i prawie 90% nakładów), natomiast ich udział w produkcji książek naukowych wynosił zaledwie ok. 10% tytułów. Przeważały oficyny o profilu uniwersalnym, część skupiała się najwyżej na kilku typach publikacji, istniały też firmy wąskospecjalistyczne (np. książki religijne — Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha, rolnicze — Rolnicza Drukarnia i Księgarnia Nakładowa, obie w Poznaniu, prawnicze — Wydawnictwo Prawnicze Sz. Sztajnsberga, pedagogiczne — Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”). Dużą rolę, zwłaszcza w produkcji książek niebeletrystycznych, odgrywali wydawcy nieprofesjonalni: instytucje państwowe i samorządowe, Kościół katolicki, szkoły wyższe i towarzystwa naukowe, organizacje gospodarcze, zawodowe itp. W czasie II wojny światowej na ziemiach włączonych do Rzeszy wszystkie polskie przedsiębiorstwa wydawnicze zlikwidowano, w GG zaś Niemcy przejęli majątek oficyn państwowych oraz będących własnością osób uznanych za Żydów i utworzyli własny aparat wydawniczy, produkujący polskojęzyczne broszury propagandowe, poradniki, kalendarze i literaturę brukową. Dawne instytucje pozbawiono możliwości działania, jedynie kilka z nich (w Warszawie i Krakowie) uzyskało czasowe koncesje na edycję książek polskich, głównie dla dzieci i młodzieży). Na terenach włączonych do ZSRR wydawnictwa upaństwowiono; publikowały one przede wszystkim materiały agitacyjne oraz nowe podręczniki szkolne. Niemal cały rzeczywiście polski ruch wydawniczy musiał więc mieć charakter konspiracyjny. Jego centrum stanowiła Warszawa, gdzie ukazało się 85–90% z ok. 1,5 tys. opublikowanych podczas okupacji niemieckiej tytułów. Najwięcej druków wydały ugrupowania polityczne i organizacje wojskowe, zwłaszcza AK, Delegatura Rządu RP na Kraj oraz partie wchodzące w skład rządu RP na uchodźstwie. Po II wojnie światowej organizacja ruchu wydawniczego uległa zasadniczej zmianie. Do początku lat 50. zlikwidowano w zasadzie oficyny prywatne, dostarczające ok. połowy egzemplarzy książek (tylko 1945–47 funkcjonowało ich 264, z tego część o wieloletniej tradycji), ograniczono aktywność wydawnictw kościelnych, upaństwowiono społeczne (m.in. Zakład Narodowy im. Ossolińskich). Zamiast nich utworzono nieliczne, lecz bardzo rozbudowane wydawnictwa państwowe oraz formalnie spółdzielcze, zwykle podporządkowane partiom politycznym. W 1950 było ich 14, 1955 — 30. Rozdzielono działalność wydawniczą, drukarską i księgarską, tworząc odpowiednie zarządy centralne. Do nielicznych wyjątków należała w początkowym okresie Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, a później m.in. RSW „Prasa–Książka–Ruch”. Tradycyjny rynek zastąpiono systemem, w którym specjalizację edytorów najpierw koncesjonowano, później wręcz narzucano plany wydawnicze, przydziały papieru zatwierdzano centralnie (m.in. poprzez działający 1951–56 Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa, 1970–82 Naczelny Zarząd Wydawnictw), a wszystkie materiały do publikacji parokrotnie cenzurowano. Większość instytucji wydawniczych mieściła się w Warszawie. Powołanie w Krakowie 1953 Wydawnictwa Literackiego zapoczątkowało proces decentralizacji, wzmożony zaraz po 1956 i w latach 70., kiedy to utworzono kilka wydawnictw regionalnych. Mimo to 1958–90 aż 62% wszystkich tytułów opublikowano w Warszawie. Dorobek kilkanaście i kilkadziesiąt razy mniejszy miały kolejno: Kraków, Wrocław, Poznań, Katowice, Łódź, Gdańsk, Lublin i in. Niespotykane dotąd rozmiary osiągnęła także instytucjonalna koncentracja produkcji — np. 10 największych oficyn wyprodukowało 1955 ponad 45% wszystkich tytułów i ok. 80% egzemplarzy; 1985 — gdy liczba edytorów, zwłaszcza niezwiązanych zawodowo z produkcją książki, znacznie wzrosła — udział potentatów wydawniczych zmniejszył się do ok. 27% tytułów i ponad 60% egzemplarzy. Instytucje te publikowały rocznie po kilkaset książek (np. 1985 Państwowe Wydawnictwo Naukowe oraz Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne po ok. 500 tytułów, Krajowa Agencja Wydawnicza — prawie 350, Ossolineum — bez mała 250) w nakładach kilkunasto- a nawet kilkudziesięciomilionowych (1985: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne — 49 mln, Krajowa Agencja Wydawnicza — ponad 23 mln, Nasza Księgarnia — ponad 17,5 mln, Książka i Wiedza — prawie 11 mln). Po 1950 administracyjnie określono zakres działalności poszczególnych wydawnictw. Produkcję książek naukowych skupiono w 2 oficynach o profilu uniwersalnym: Państwowym Wydawnictwie Naukowym (obecnie Wydawnictwo Naukowe PWN) i Ossolineum oraz w kilku branżowych, koncentrujących się tylko na jednej dziedzinie: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich (obecnie Wydawnictwo Lekarskie PZWL) oraz Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne (obecnie Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne) i inne. Podręczniki szkolne stały się domeną głównie Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych, od 1974 Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych, słowniki, encyklopedie specjalistyczne i książki popularnonaukowe — Państwowe Wydawnictwa „Wiedza Powszechna”, nuty Polskiego Wydawnictwa Muzycznego, mapy — Państwowe Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych (obecnie Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych), reglamentowana literatura religijna — głównie Instytutu Wydawniczego „Pax” oraz Społecznego Instytutu Wydawniczego „Znak” itd. Specjalizacja, choć nie tak ścisła, obowiązywała też oficyny literackie (np. Wydawnictwo Poznańskie publikowało literaturę skandynawską i niemieckiego obszaru językowego, Wydawnictwo Morskie — literaturę marynistyczną, Nasza Księgarnia — teksty dla dzieci i młodzieży). Największy i najcenniejszy dorobek miały w tej grupie: Czytelnik, Państwowy Instytut Wydawniczy oraz Wydawnictwo Literackie. Do 1988 utworzono ok. 60 względnie stałych dużych wydawnictw podlegających Min. Kultury i Sztuki lub innym instytucjom państwowym. Ofertę tych instytucji uzupełniały wydawnictwa niesamodzielne, będące agendami uczelni, urzędów, towarzystw itp.; 1957–88 dostarczyły one wprawdzie tylko ok. 5% egz., ale aż ponad 40% wszystkich tytułów. Były to niemal wyłącznie książki niebeletrystyczne. W 1976 powstające wówczas niezależne organizacje, a od 1977 tworzące się niezależne wydawnictwa rozpoczęły zorganizowaną działalność edytorską, łamiącą monopol państwa, więc uznawaną za nielegalną (drugi obieg wydawniczy). Szacuje się, że do 1989 brało w niej udział ok. 500 oficyn, często jednak efemerycznych. Większość funkcjonowała w Warszawie, mniej niż 1/3 — w Krakowie, pozostałe — głównie we Wrocławiu, Gdańsku, Poznaniu i Lublinie. Pierwszym i największym wydawnictwem była NOWA. Działały też Krąg, Przedświt, CDN, Głos, Myśl, Officyna Liberałów, Oficyna Literacka i inne. Oblicza się, że poza cenzurą ukazało się co najmniej 6,5 tys. tytułów książek i broszur w nakładach do 7 tys. egzemplarzy. Po zniesieniu cenzury 1990 część niezależnych oficyn podjęła działalność legalną (m.in. NOWA, Krąg, Rytm, Oficyna Literacka). W całym okresie powojennym znacznemu zwiększeniu się dostępności książki, osiągniętemu dzięki wysokim nakładom i, zwłaszcza w jego początkach, względnie niskim cenom, nie towarzyszyła (głównie ze względów ideologicznych i cenzuralnych) zgodność oferty wydawniczej z rzeczywistymi potrzebami społecznymi. Scentralizowany system wydawniczy zaczął ulegać erozji już na początku lat 80., lecz zasadnicze zmiany spowodowały dopiero reformy gospodarcze i polityczne, w wyniku których zaprzestano koncesjonowania działalności edytorskiej oraz zlikwidowano cenzurę (1990). Już 1989 pojawiło się około 300 nowych firm — prywatnych lub będących spółkami. Dwa lata później funkcjonowało ich ok. 900, dostarczając ok. 20% tytułów i 30% wszystkich egzemplarzy. Wiele z nich zniknęło z rynku po opublikowaniu jednej lub kilku książek, niektóre produkowały jednak rocznie powyżej 100 tytułów (np. Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Phantom Press International, Wydawnictwo Amber, Dom Wydawniczy Rebis, Wydawnictwo Muza). Gwałtownie wzrosła liczba przekładów i książek w pełni licencyjnych, często drukowanych za granicą; zmieniła się radykalnie struktura gatunkowo-tematyczna oferty wydawniczej. Na rynek weszły wydawnictwa zagraniczne, np. Bertelsmann A.G., Wydawnictwo Harlequin Enterprises, Pol-Nordica, Egmont-Poland. Z wydawnictw państwowych jedne się usamodzielniły lub sprywatyzowały, inne upadły, a tylko nieliczne zachowały swój dawny status; niemal wszystkie ograniczyły produkcję i nieco zmieniły swój profil. Szacuje się, że w połowie lat 90. funkcjonowało ok. 500 wydawnictw profesjonalnych i ok. 1500 innych. Od początku lat 90. rynek wydawcy przekształca się w rynek odbiorcy, coraz bardziej dostosowując się do istniejącego popytu i tworząc nowy. W całym okresie powojennym ważną rolę kulturową — nie tyle ze względu na liczbę, ile na charakter publikowanych książek — odgrywały wydawnictwa emigracyjne, zwłaszcza Instytut Literacki we Francji. Do ważniejszych należały: w Londynie — Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Oficyna Poetów i Malarzy, Polska Fundacja Kulturalna, Polonia Book Fund Ltd., Wydawnictwo Aneks, Puls Publication Ltd; w Paryżu Libella, Éditions du Dialogue księży pallotynów.
Bibliografia
J. KOSTECKI Ruch wydawniczy na ziemiach polskich (1877–1986), w: Instytucje — publiczność — sytuacje
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia