wolność
 
Encyklopedia PWN
wolność,
jedno z podstawowych pojęć politycznych, mające również odniesienia filozoficzne, religijne i ekonomiczne.
W najprostszym ujęciu wolność opisuje sytuację braku zewnętrznego przymusu; taki sens pojęcia wolność podjęła i wykorzystała przede wszystkim myśl liberalna, której celem było stworzenie systemu wolności przez wyeliminowanie przymusu w dziedzinie moralności i religii (J. Locke), ekonomii (A. Smith, F. Bastiat), a następnie także z polityki i obyczajów (J.S. Mill). W innym znaczeniu ukształtowanym w starożytnej Grecji (m.in. przez Arystotelesa) wolność była łączona z pojęciem obywatelstwa i prawem do pełnego uczestniczenia w życiu politycznym. W metafizyce (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, R. Descartes, G.W. Leibniz, B. Spinoza, I. Kant, J. Fichte) kwestia wolności dotyczyła możliwości działania ludzkiego nie uwarunkowanego obiektywnymi procesami (wolna wola, determinizm). W teologii chrześcijańskiej wolność rozumiano jako stan bez grzechu, bądź w wymiarze życia osoby ludzkiej, bądź w wymiarze eschatologicznym (List do Rzymian św. Pawła). W kulturze europejskiej wolności przypisuje się dużą wartość i niemal każda orientacja odwołuje się do niej (choć niekoniecznie do tego samego jej sensu). Wieloznaczność pojęcia wolność doprowadziła do fundamentalnych sporów i wyłonienia nie dających się pogodzić stanowisk głoszących: 1) wolność przysługuje człowiekowi z natury (Th. Hobbes, J.J. Rousseau, R. Nozick); jest tworem ewolucji kulturowej, prawnej i instytucjonalnej (Ch.L. Montesquieu, E. Burke, Ch.A. Tocqueville, J.E. Acton, F.A. Hayek); 2) wolność ma przede wszystkim charakter negatywny i jest brakiem ograniczeń (Hobbes, współczesny libertarianizm); wolności przypisuje się cechę pozytywną, rozumie się ją jako możliwość realizacji rozumnych celów (G.W.F. Hegel); 3) wolność przysługuje przede wszystkim jednostce i wyraża się w jej swobodach (B. Constant de Rebecque); wolność winna przysługiwać zbiorowości — ludowi, narodowi czy klasie — i być miernikiem jej suwerenności (Rousseau, K. Marks). Spory toczyły się również wokół zagadnienia, jaki rodzaj ustroju politycznego najlepiej chroni wolność. Już w starożytności zwracano uwagę, że system, który zrodził się pod hasłem wolność — demokracja — stwarza własne formy zniewolenia (Platon, a w czasach nowożytnych — Burke, Tocqueville, Mill, Hayek); Arystoteles za najlepszy pod tym względem uznawał „ustrój mieszany”. We współczesnych teoriach politycznych istnieją 2 podstawowe tendencje ujęcia tego problemu: maksymalne rozszerzenie wolności indywidualnej (indywidualistyczny libertarianizm) w przekonaniu, iż taka wolność stanowi warunek konieczny i wystarczający tworzenia innych wartości, albo zbudowanie systemu kompromisowego, w którym wolność indywidualna jest ograniczona ze względu na sprawiedliwość społeczną (J. Rawls) lub na społecznie uznany system praktyk i norm (komunitaryzm). We współczesnej myśli zmianie uległo także ujęcie zagrożeń wolności; ich źródeł upatruje się nie tyle w bezpośrednim przymusie, ile w pewnych formach kultury, zwanych strukturami władzy, takich jak językowe i społeczne stereotypy, kulturowa hierarchia czy klasyczna filozofia oparta na wyraźnym rozróżnieniu prawdy i fałszu, zła i dobra, piękna i brzydoty (M. Foucault, R. Rorty; postmodernizm, feminizm).
Bibliografia
J.S. MILL O wolności, Warszawa 1959;
I. BERLIN Cztery eseje o wolności, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia