wojny polsko-tureckie

wojny polsko-tureckie 1497–1699,

wojny Rzeczpospolitej z Turcją toczone od końca XV w. do XVII w.

Pierwszą wojnę z Turcją rozpoczęła wyprawa Jana I Olbrachta 1497 w celu odzyskania wpływów w Mołdawii, która próbowała się usamodzielnić (od 1387 była lennem pol.). Przedmiotem zatargu było także zajęcie przez Turcję czarnomor. portów Kaffy, Kilii i Białogrodu, co godziło w pol. handel ze Wschodem, oraz przejęcie przez Turcję zwierzchnictwa nad chanatem krymskim. Wyprawa Jana I Olbrachta przerodziła się w wojnę z hospodarem mołd. Stefanem (związanym z Turcją) i zakończyła porażką wojsk pol. k. Koźmina (Bukowina) i utratą lenna mołd. na rzecz Turcji.

Do zatargów z Turcją w XVII w. doprowadziła ekspansja magnatów pol. w Mołdawii, najazdy kozackie na ziemie pograniczne i najazdy tatar. na Polskę. Bezpośrednią przyczyną wojen polsko-tureckich było udzielenie przez Polskę (1619) pomocy Habsburgom w walce z lennikiem tur., ks. Siedmiogrodu G. Bethlenem, i przejęcie pod opiekę hospodara mołd. G. Gratiniego; wyprawa polskiego do Mołdawii zakończyła się klęską 1620 pod Cecorą. Odwetowa wyprawa tur. została zatrzymana 1621 pod Chocimiem; pokój ustalił granicę na Dniestrze. W okresie powstania B. Chmielnickiego Turcja popierała powstańców ukr. (udział Tatarów w wojnie z Polską). Wzrost dążeń ekspansywnych w Turcji w 2. poł. XVII w. doprowadził do nowych wojen; bezpośrednią przyczyną było uznanie się 1666 hetmana kozackiego P. Doroszenki lennikiem tur.; 1672 padł Kamieniec Podolski, a wojska tur. dotarły pod Lwów; zawarto pokój w Buczaczu; 1673 hetman J. Sobieski pokonał armię tur. pod Chocimiem; wybrany 1674 na króla, Jan III Sobieski odniósł kilka sukcesów, jednak musiał zawrzeć niekorzystny traktat w Żurawnie (1676). W rezultacie zawartego z Habsburgami przymierza (1683) Sobieski udzielił Austrii pomocy przeciw Turcji, odnosząc zwycięstwa pod Wiedniem (IX 1683) i Parkanami (X 1683). Walki 1684, 1685, 1686 i 1691 nie dały rezultatów; 1698 wojska pol. pokonały Tatarów pod Podhajcami. Zawarty 1699 pokój w Karłowicach położył kres wojnom polsko-tureckim. Polska odzyskała Podole z Kamieńcem Podolskim oraz utracone tereny woj. kijowskiego i bracławskiego.