wojna domowa w Hiszpanii

wojna domowa w Hiszpanii 1936–39,

wojna zapoczątkowana buntem części armii hiszpańskiej, wznieconym 17–18 VII 1936 i popartym przez prawicę, a skierowanym przeciwko lewicowemu rządowi republikańskiemu; doprowadziła do obalenia republiki i ustanowienia w Hiszpanii dyktatury generała F. Franco.

Wszczęta przez spisek nacjonalistycznych generałów w reakcji na objęcie władzy po wyborach II 1936 przez lewicowy rząd Frontu Ludowego; bunt 17–18 VII 1936 w garnizonach w Maroku Hiszpańskim (generał Franco) i Hiszpanii zyskał poparcie prawie całej kadry oficerskiej, burżuazji, ziemiaństwa, znacznej części chłopów i hierarchii kościelnej, a spośród sił politycznych, m.in. Falangi Hiszpańskiej i monarchistów; wobec oporu części armii, władz cywilnych i części społeczeństwa rebelianci nie osiągnęli celu: natychmiastowego przejęcia władzy — po ustabilizowaniu się frontu (VIII–IX 1936) kontrolowali ok. 40% obszaru kraju, gdzie 1 X 1936 pełnię władzy objął Franco. Po stronie republiki na czele rządu stali kolejno: J. Giral, F. Largo Caballero i J. Negrín; silnemu zróżnicowaniu politycznemu (republikanie, socjaliści, anarchiści, komuniści, ruchy narodowe Katalonii i Baskonii) towarzyszyły różne koncepcje prowadzenia wojny i przemian społecznych; początkowo w wielu regionach władzę zdobyły komitety i milicje anarchistyczne (wprowadzające, zwłaszcza w Katalonii i Aragonii, kolektywizację) lub socjalistyczne; natychmiastowej rewolucji społecznej przeciwstawiali się komuniści, głoszący konieczność organizowania władzy państwowej i regularnej Armii Ludowej; wykorzystując poparcie ZSRR i rosnące 1936–37 wpływy w społeczeństwie, uzyskali oni — zwłaszcza po walkach wewnętrznych w Barcelonie i obaleniu Largo Caballero (V 1937) oraz rozbiciu anarchistów w Aragonii — dominującą pozycję we władzach i armii i wprowadzili elementy rządów terroru. Od początku wojny generałowi Franco udzielały pomocy (zwłaszcza znaczne dostawy broni) Włochy i Niemcy, republice — ZSRR; w armii Franco walczyły też jednostki włoskie (w toku wojny 75 tys. ludzi) i niemiecki Legion Condor (17 tys.), w republikańskiej — 2–3 tys. doradców z ZSRR i Brygady Międzynarodowe; pomocy sowieckiej towarzyszyła ingerencja w funkcjonowanie republiki; mocarstwa zachodnie proklamowały neutralność i politykę nieinterwencji. Na froncie do IV 1937 siły obu stron były wyrównane, republikanie odparli ataki na Madryt; 1937 inicjatywę przejęli frankiści, którzy IV–X 1937 zdobyli Baskonię i Asturię, powstrzymali natarcia republikańskie pod Brunete i Saragossą, a po bitwie o Teruel 1937–38 przeszli do ofensywy i IV 1938 dotarli do Morza Śródziemnego, rozcinając obszar republiki; VII–XI 1938 zwyciężyli w bitwie nad Ebro i I–II 1939 zajęli Katalonię, a 28 III 1939 — Madryt (po walkach wewnętrznych w obozie republikańskim). Wojna, toczona przez obie strony z dużym okrucieństwem, pochłonęła ponad 300 tys. ofiar śmiertelnych, w tym ponad 100 tys. wśród ludności cywilnej (m.in. bombardowania miast przez lotnictwo frankistowskie i niemieckie — symbolem zniszczenie Guerniki, prześladowania duchowieństwa w strefie republikańskiej — ok. 7 tys. zamordowanych, rozstrzeliwanie przeciwników politycznych); klęska zmusiła ok. 300 tys. zwolenników republiki do emigracji, głównie do Francji, Meksyku i ZSRR.

Picasso Pablo, Guernica, 1937 — Centro de Arte Reina Sofía, Madryt