własność:
własność
Encyklopedia PWN
1) filoz. Najpełniejsza władza użytkowania i dysponowania (ius utendi et abutendi), jaką można mieć nad rzeczami (rozumianymi szeroko, od konkretnych przedmiotów fizycznych, takich jak dom, do tworów intelektu, takich jak utwór literacki czy wzór matematyczny); także sama rzecz, nad którą ma się ową władzę.
Od stuleci trwa filozoficzny spór nad naturą własności dotyczący zagadnienia, czy stanowi ona konsekwencję stanowionych praw (J. Bentham), czy też obowiązuje z natury, jeszcze przed stworzeniem systemu prawno-politycznego (J. Locke). Argumentem na rzecz pierwszego poglądu jest to, że własność zakładać musi istnienie regulacji prawnych oraz gwaranta ich przestrzegania, którym są instytucje polityczne; argumentem na rzecz poglądu drugiego jest odwołanie się do samoposiadania (każdy człowiek jest właścicielem samego siebie), które wyprzedza jakiekolwiek ustalenia prawne (Locke, R. Nozick) oraz wskazanie na własność jako konsekwencję wolności, która należy do istoty człowieka (I. Kant, G.W.F. Hegel).
Inny wielki spór wokół własności dotyczy tego, komu winna ona przysługiwać; jego istotą była różnica stanowisk wobec własności prywatnej. Przez całą historię myśli pojawiał się w różnych wersjach pogląd, iż własność prywatna stanowi czynnik moralnie i politycznie dezintegrujący (Platon, Th. More, J.J. Rousseau, myśliciele socjalistyczni) i winna być albo ograniczona, albo zlikwidowana. W marksizmie własność prywatna była uznana za twór historyczny, który — prowadząc do coraz większych niesprawiedliwości oraz rozmijając się z ekonomiczną racjonalnością — musi ustąpić własności kolektywnej. W tradycji socjalistycznej proponowano, a także realizowano rozmaite rozwiązania ustrojowe, w których alternatywą wobec własności prywatnej miały być różne formy własności grupowej. W komunistycznej praktyce oznaczało to bezwzględną dominację własności państwowej. Obrońcy własności prywatnej wskazywali na jej ścisły związek z innymi ważnymi kategoriami: stabilnością polityczną — brak ostrych kontrastów majątkowych sprzyja pokojowi społecznemu, a dysponowanie własnością rodzi poczucie politycznej i ekonomicznej odpowiedzialności (Arystoteles, D. Hume, B. Constant de Rebecque); użytecznością — własność prywatna daje jednostkom bezpieczeństwo i stwarza warunki do osiągnięcia innych celów (Bentham); racjonalnością — tylko system oparty na własności prywatnej umożliwia ekonomiczną kalkulację, a ustrój jej pozbawiony prowadzi do chaosu i pauperyzacji (L. von Mises); wolnością — własność prywatna stwarza barierę dla politycznego despotyzmu (liberałowie i konserwatyści). Na zarzut socjalistów, iż nieograniczone prawo do własności prywatnej pociąga za sobą wysokie koszty społeczne (niesprawiedliwość, dewastacja środowiska itd.), odpowiadano rozmaicie: w myśli chrześcijańskiej głoszono pogląd, iż własność łączy się z moralnym obowiązkiem wobec społeczeństwa (filantropia, wstrzemięźliwość w konsumpcji, realizowanie celów społecznych); w myśli leseferystycznej sformułowano pogląd, że w sytuacji doskonałej konkurencji, przy założeniu zerowych kosztów transakcji, nie ma znaczenia komu prawa własności przysługują, bo zawsze dochodzi do rozwiązania maksymalnie efektywnego (tzw. teoremat Coase’a).
Od stuleci trwa filozoficzny spór nad naturą własności dotyczący zagadnienia, czy stanowi ona konsekwencję stanowionych praw (J. Bentham), czy też obowiązuje z natury, jeszcze przed stworzeniem systemu prawno-politycznego (J. Locke). Argumentem na rzecz pierwszego poglądu jest to, że własność zakładać musi istnienie regulacji prawnych oraz gwaranta ich przestrzegania, którym są instytucje polityczne; argumentem na rzecz poglądu drugiego jest odwołanie się do samoposiadania (każdy człowiek jest właścicielem samego siebie), które wyprzedza jakiekolwiek ustalenia prawne (Locke, R. Nozick) oraz wskazanie na własność jako konsekwencję wolności, która należy do istoty człowieka (I. Kant, G.W.F. Hegel).
Inny wielki spór wokół własności dotyczy tego, komu winna ona przysługiwać; jego istotą była różnica stanowisk wobec własności prywatnej. Przez całą historię myśli pojawiał się w różnych wersjach pogląd, iż własność prywatna stanowi czynnik moralnie i politycznie dezintegrujący (Platon, Th. More, J.J. Rousseau, myśliciele socjalistyczni) i winna być albo ograniczona, albo zlikwidowana. W marksizmie własność prywatna była uznana za twór historyczny, który — prowadząc do coraz większych niesprawiedliwości oraz rozmijając się z ekonomiczną racjonalnością — musi ustąpić własności kolektywnej. W tradycji socjalistycznej proponowano, a także realizowano rozmaite rozwiązania ustrojowe, w których alternatywą wobec własności prywatnej miały być różne formy własności grupowej. W komunistycznej praktyce oznaczało to bezwzględną dominację własności państwowej. Obrońcy własności prywatnej wskazywali na jej ścisły związek z innymi ważnymi kategoriami: stabilnością polityczną — brak ostrych kontrastów majątkowych sprzyja pokojowi społecznemu, a dysponowanie własnością rodzi poczucie politycznej i ekonomicznej odpowiedzialności (Arystoteles, D. Hume, B. Constant de Rebecque); użytecznością — własność prywatna daje jednostkom bezpieczeństwo i stwarza warunki do osiągnięcia innych celów (Bentham); racjonalnością — tylko system oparty na własności prywatnej umożliwia ekonomiczną kalkulację, a ustrój jej pozbawiony prowadzi do chaosu i pauperyzacji (L. von Mises); wolnością — własność prywatna stwarza barierę dla politycznego despotyzmu (liberałowie i konserwatyści). Na zarzut socjalistów, iż nieograniczone prawo do własności prywatnej pociąga za sobą wysokie koszty społeczne (niesprawiedliwość, dewastacja środowiska itd.), odpowiadano rozmaicie: w myśli chrześcijańskiej głoszono pogląd, iż własność łączy się z moralnym obowiązkiem wobec społeczeństwa (filantropia, wstrzemięźliwość w konsumpcji, realizowanie celów społecznych); w myśli leseferystycznej sformułowano pogląd, że w sytuacji doskonałej konkurencji, przy założeniu zerowych kosztów transakcji, nie ma znaczenia komu prawa własności przysługują, bo zawsze dochodzi do rozwiązania maksymalnie efektywnego (tzw. teoremat Coase’a).
Ryszard Legutko
2) prawo W znaczeniu prawnym — podstawowa forma władania dobrami materialnymi; określenie to występuje w różnych znaczeniach na gruncie uregulowania prawnego (własność konstytucyjna, własność administracyjna, czy też własność jako prawo rzeczowe uregulowane w przepisach prawa cywilnego); ponadto także w języku prawniczym dodatkowo występują dalsze określenia własności, np. własność intelektualna, przemysłowa, które dotyczą zarówno przedmiotów materialnych, jak i różnego rodzaju dóbr niematerialnych. Wynika to z tego, że własność jako podstawowa instytucja prawnego władania dobrami materialnymi (w tym dobrami przyrody) ma charakter interdyscyplinarny. Dla prawnego ujęcia własności istotne znaczenie ma zwłaszcza to, że własność jest także kategorią ekonomiczną — jej kształt prawny, wynikający z instytucjonalnego uregulowania, stanowi w dużej mierze skutek utrwalenia się określonego modelu stosunków społeczno-ekonomicznych w państwie.
Własność w znaczeniu ekonomicznym jest pojmowana zwykle jako każda forma władania majątkiem i oznacza prawne formy władania dobrami o wartości ekonomicznej — zarówno materialnymi (np. nieruchomości), jak i niematerialnymi (np. wynalazkami, utworami). Tak rozumiana własność występowała i występuje w każdym systemie i w każdej formacji państwowej (stanowi podstawową instytucję prawną), a jedynie jej instytucjonalny kształt (składające się na nią uprawnienia i granice ich realizacji), a także zróżnicowanie form są zdeterminowane typem panujących stosunków społeczno-ekonomicznych. W gospodarce rynkowej występuje dominacja własności prywatnej; w systemach realizujących model gospodarki nakazowo-rozdzielczej własności podlega ograniczeniu na rzecz „zbiorowych” form własności, tzw. uspołecznionej i państwowej; zwykle ograniczenia te dotyczą zakresu udzielanej ochrony oraz możliwości nabywania przez określone podmioty własności skonkretyzowanych jej przedmiotów (np. środków produkcji).
W prawie polskim szerokie ujęcie ekonomiczne własności jest przeciwstawiane jej wąskiemu znaczeniu techniczno-prawnemu, które zwykle wiąże się z definicją własności jako prawa podmiotowego do rzeczy (samoistnego przedmiotu materialnego), zawartą w Kodeksie cywilnym — w tym ujęciu własność stanowi, najszerzej przez ustawodawcę zakreślone, zbywalne i podlegające dziedziczeniu, prawo podmiotowe bezwzględne dotyczące wyłącznie rzeczy (tj. materialnej części przyrody o charakterze samoistnym). Na treść własności składają się uprawnienia do korzystania z rzeczy (tj. do jej posiadania, używania, pobierania pożytków i dokonywania dyspozycji — jej zużycia, przetworzenia i zniszczenia) oraz do rozporządzania rzeczą (wyzbycia się prawa oraz obciążenia go ograniczonymi prawami rzeczowymi); uprawnienia te wynikają ze stosunku prawnego o charakterze bezwzględnym i przysługują właścicielowi. Ujęcie takie niekiedy jest podstawą do potocznego określania własności jako prawa czynienia z rzeczą wszystkiego, co nie jest zakazane przez przepisy. Ekonomiczne znaczenie własności jest utożsamiane z mieniem w rozumieniu art. 44 Kodeksu cywilnego — obejmującym własność i inne prawa majątkowe. Pojęcie to łączy się z 2 kategoriami: mieniem państwowym (własność i inne prawa majątkowe przysługujące Skarbowi Państwa oraz państwowym osobom prawnym) i mieniem komunalnym (własność i inne prawa majątkowe przysługujące gminie oraz komunalnym osobom prawnym).
Własność, jako najszersze prawo podmiotowe, zawiera elementy, których ustawodawca używa do konstruowania innych praw podmiotowych, w tym dotyczących także innych niż rzeczy dóbr, np. przez własność utworu, należy rozumieć prawa autorskie majątkowe do dzieła, których treść została określona w ustawie z 1994 O prawie autorskim i prawach pokrewnych; dotyczy to także odpowiednio wynalazków i innych przedmiotów własności intelektualnej. Własność w języku prawniczym można też odnieść do dóbr prawnych mających charakter masy majątkowej, np. własność przedsiębiorstwa lub własność gospodarstwa rolnego; w tym znaczeniu obejmuje zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.
Ze względu na realizowane funkcje wyróżnia się zwykle własność: prywatną, państwową, komunalną; mniejsze znaczenie ma odróżnienie własności osobistej (obejmującej głównie tzw. środki konsumpcji) od własności środków produkcji. Poza ściśle prawną funkcją, własność odgrywa też rolę w innych płaszczyznach — socjologicznych, psychologicznych, np. stymulując podejmowanie przez ludzi aktywności życiowej, w tym gospodarczej, stwarzając także poczucie bezpieczeństwa; z tego powodu powszechny dostęp do własności jest uważany za gwarancję wolności jednostki.
Własność w znaczeniu ekonomicznym jest pojmowana zwykle jako każda forma władania majątkiem i oznacza prawne formy władania dobrami o wartości ekonomicznej — zarówno materialnymi (np. nieruchomości), jak i niematerialnymi (np. wynalazkami, utworami). Tak rozumiana własność występowała i występuje w każdym systemie i w każdej formacji państwowej (stanowi podstawową instytucję prawną), a jedynie jej instytucjonalny kształt (składające się na nią uprawnienia i granice ich realizacji), a także zróżnicowanie form są zdeterminowane typem panujących stosunków społeczno-ekonomicznych. W gospodarce rynkowej występuje dominacja własności prywatnej; w systemach realizujących model gospodarki nakazowo-rozdzielczej własności podlega ograniczeniu na rzecz „zbiorowych” form własności, tzw. uspołecznionej i państwowej; zwykle ograniczenia te dotyczą zakresu udzielanej ochrony oraz możliwości nabywania przez określone podmioty własności skonkretyzowanych jej przedmiotów (np. środków produkcji).
W prawie polskim szerokie ujęcie ekonomiczne własności jest przeciwstawiane jej wąskiemu znaczeniu techniczno-prawnemu, które zwykle wiąże się z definicją własności jako prawa podmiotowego do rzeczy (samoistnego przedmiotu materialnego), zawartą w Kodeksie cywilnym — w tym ujęciu własność stanowi, najszerzej przez ustawodawcę zakreślone, zbywalne i podlegające dziedziczeniu, prawo podmiotowe bezwzględne dotyczące wyłącznie rzeczy (tj. materialnej części przyrody o charakterze samoistnym). Na treść własności składają się uprawnienia do korzystania z rzeczy (tj. do jej posiadania, używania, pobierania pożytków i dokonywania dyspozycji — jej zużycia, przetworzenia i zniszczenia) oraz do rozporządzania rzeczą (wyzbycia się prawa oraz obciążenia go ograniczonymi prawami rzeczowymi); uprawnienia te wynikają ze stosunku prawnego o charakterze bezwzględnym i przysługują właścicielowi. Ujęcie takie niekiedy jest podstawą do potocznego określania własności jako prawa czynienia z rzeczą wszystkiego, co nie jest zakazane przez przepisy. Ekonomiczne znaczenie własności jest utożsamiane z mieniem w rozumieniu art. 44 Kodeksu cywilnego — obejmującym własność i inne prawa majątkowe. Pojęcie to łączy się z 2 kategoriami: mieniem państwowym (własność i inne prawa majątkowe przysługujące Skarbowi Państwa oraz państwowym osobom prawnym) i mieniem komunalnym (własność i inne prawa majątkowe przysługujące gminie oraz komunalnym osobom prawnym).
Własność, jako najszersze prawo podmiotowe, zawiera elementy, których ustawodawca używa do konstruowania innych praw podmiotowych, w tym dotyczących także innych niż rzeczy dóbr, np. przez własność utworu, należy rozumieć prawa autorskie majątkowe do dzieła, których treść została określona w ustawie z 1994 O prawie autorskim i prawach pokrewnych; dotyczy to także odpowiednio wynalazków i innych przedmiotów własności intelektualnej. Własność w języku prawniczym można też odnieść do dóbr prawnych mających charakter masy majątkowej, np. własność przedsiębiorstwa lub własność gospodarstwa rolnego; w tym znaczeniu obejmuje zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.
Ze względu na realizowane funkcje wyróżnia się zwykle własność: prywatną, państwową, komunalną; mniejsze znaczenie ma odróżnienie własności osobistej (obejmującej głównie tzw. środki konsumpcji) od własności środków produkcji. Poza ściśle prawną funkcją, własność odgrywa też rolę w innych płaszczyznach — socjologicznych, psychologicznych, np. stymulując podejmowanie przez ludzi aktywności życiowej, w tym gospodarczej, stwarzając także poczucie bezpieczeństwa; z tego powodu powszechny dostęp do własności jest uważany za gwarancję wolności jednostki.
Julian Jezioro
Bibliografia
A. Klein Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wrocław 1976;
System prawa cywilnego, t. 2 Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Wrocław 1977;
A. Stelmachowski Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984;
J. Ignatowicz Prawo rzeczowe, Warszawa 1997;
E. Gniewek Prawo rzeczowe, Warszawa 2000.
