warunkowanie

warunkowanie,

biol., psychol. forma uczenia się organizmów, polegająca na wytwarzaniu się nowych połączeń bodźców i reakcji w wyniku powtarzających się doświadczeń.

W badaniach laboratoryjnych wyodrębniono 3 podstawowe typy warunkowania. Forma najprostsza, tzw. warunkowanie klasyczne polega na kojarzeniu bodźca obojętnego z bodźcem bezwarunkowym (np. dźwięku dzwonka ze smakiem podawanego psu pokarmu), w wyniku czego bodziec obojętny (dźwięk) nabiera cech bodźca warunkowego powodującego, podobnie jak pokarm, reakcję w postaci wydzielania śliny. I. Pawłow, który badał to zjawisko, nazwał je odruchem warunkowym i nadał mu fizjol. interpretację odwołującą się do dynamiki procesów nerwowych zachodzących w korze mózgowej. Warunkowanie instrumentalne polega na kojarzeniu sytuacji bodźcowej z odpowiednim wzorem zachowania dowolnego (np. naciśnięcie dźwigni w skrzynce problemowej, przejście określoną drogą w labiryncie), który zwierzę musi wybrać i przyswoić sobie metodą prób i błędów, aby uzyskać nagrodę (np. pokarm) lub uniknąć kary (np. uderzenia prądem elektr.). Badania nad tym typem warunkowania zapoczątkował E.L. Thorndike, wyjaśniając je na podstawie sformułowanego przez siebie prawa efektu; rozwinięciem tego prawa są liczne teorie, np. C.L. Hulla, odwołujące się do przystosowawczej funkcji zachowania; wprowadzają one między bodźce i reakcje tzw. zmienne pośredniczące, fizjol. (np. objawy wzbudzenia popędu) i psychol. (np. indywidualne progi wrażliwości na określone bodźce). Warunkowanie sprawcze, badane przez B.F. Skinnera, polega na modyfikowaniu cech (np. siły lub częst.) swobodnie emitowanych zachowań dowolnych (np. dziobanie u gołębi) za pomocą odpowiednio regulowanego rozkładu wzmocnień (bodźców nagradzających). Skinner, który był zwolennikiem skrajnego behawioryzmu, nie odwoływał się ani do interpretacji fizjol., ani psychol., świadomie rezygnując z teoretyzowania na rzecz formułowania praw opartych na uogólnianiu faktów. W badaniach nad warunkowaniem stwierdzono także wiele zjawisk pośrednich, takich jak np. sprawcze warunkowanie reakcji wegetatywnych (N. Miller), wykorzystywane obecnie do konstruowania urządzeń pozwalających za pomocą biol. sprzężenia zwrotnego kontrolować niekorzystne objawy psychosomatyczne u ludzi, lub tzw. warunkowanie II rzędu, czyli klasyczne warunkowanie reakcji dowolnych (J. Konorski, S. Miller).