umysł,
filoz., psychol. system poznawczy właściwy człowiekowi;
umysł
Encyklopedia PWN
w ostatnich dekadach XX w. rozwinęła się interdyscyplinarna nauka o u., zwana kognitywistyką (cognitive science), wykorzystująca wyniki badań psychologii poznawczej, filozofii umysłu, neuronauki, nauki o mózgu, logiki, matematyki, teorii informacji, nauki o komputerach. Badacze często zamiast terminem „umysł” posługują się terminem „system poznawczy”.
Umysł jako system poznawczy. System poznawczy jest narzędziem konstruowania reprezentacji poznawczych i przetwarzania informacji odbieranych w różnych kodach. Najczęściej wyróżnia się 3 poziomy analizy reprezentacji umysłowej: semantyczny, syntaktyczny i implementacji. Na poziomie semantycznym (o charakterze intencjonalnym) zachowanie podmiotu wyjaśniamy, podając jego przyczyny — przekonania, cele, motywy itp.; na poziomie syntaktycznym (algorytmicznym) analizujemy reguły przekształcania symboli, natomiast na poziomie implementacji formułujemy opis fiz. kodowania symboli w mózgu. Badacze najczęściej posługują się różnego rodzaju modelami u., będącymi określonymi systemami założeń hipotetyczno-teoret. odwzorowującymi pod istotnymi względami strukturę i funkcje u. Modele mają także pewien walor heurystyczny — przyjęcie konkretnego modelu ułatwia bowiem rozwiązanie danego problemu, a przynajmniej pozwala sformułować badawczo interesujące pytania. Współcześnie są popularne modele oparte na koncepcji u. jako swego rodzaju „komputera”, czyli systemu przetwarzającego informacje (w kognitywistyce powszechnie została przyjęta terminologia pochodząca z teorii informacji). Właściwie nie są to modele w metodol. tego słowa znaczeniu, dlatego (ostatnio) w psychologii przyjęło się mówić raczej o metaforach u., np. komputer lub mózg są metaforami u. Z koncepcją u. wiąże się wiele istotnych nauk. zagadnień, m.in.: inteligencja, maszyna Turinga, pamięć, poznanie, świadomość.
Kody umysłu. W funkcjonowaniu u. podstawową rolę odgrywa wielość kodów (języków), dzięki którym wzbogaca się on o informacje pochodzące z różnych dziedzin rzeczywistości oraz steruje zachowaniem się człowieka w otoczeniu.
Kod werbalno-akustyczny. Człowiek rodzi się z kompetencją językową. Dorosła osoba dysponuje systemem odbioru kodów akustyczno-werbalnych, rozumienia informacji, a także systemem generowania zrozumiałych odpowiedzi — komunikatów. Wyposażenie u. w instrumentarium językowe jest specyficznym jego komponentem i poprzez ten komponent u. wyraża się w sposób szczególny. Język werbalny podlega relacjom semantycznym (wyrażenia np. na coś wskazują, coś oznaczają), syntaktycznym (każde wyrażenie znajduje się w określonym stosunku do innych wyrażeń) i pragmatycznym (wyrażenia są wypowiadane przez jakiś podmiot i są skierowane do drugiego podmiotu).
Kod wizualno-obrazowy. Reprezentacja poznawcza otoczenia jest w wysokim stopniu zdominowana wizualnie. W orientacji w przestrzeni i — jak twierdzą G. Lakoff i M. Johnson — u podłoża większości naszych pojęć leżą głównie metafory przestrzenne. Za pomocą języka wizualno-obrazowego przekazuje się informacje podobne do percepcji wzrokowo-obrazowych zawierających bogactwo informacji na temat obiektów w przestrzeni, np. ich jakości, kształtu, barwy, wielkości, ruchu, itp. Język wizualno-obrazowy jest zasadniczo oparty nie na arbitralnej konwencji (wyjątek stanowią np. godło, flaga), lecz na podobieństwie obrazu do przedmiotu, który on przedstawia. Jest on także bardziej dostępny i zrozumiały niż język werbalny; dotąd reguły łączenia poszczególnych jego elementów nie są jednak znane.
Człowiek dysponuje też innymi możliwościami poznania otoczenia, takimi jak węch, smak, dotyk itp. Odbierają one informacje z otoczenia za pośrednictwem różnych kodów, a u. je integruje i w efekcie tego powstają wzajemne powiązania informacji.
Myślenie. W funkcjonowaniu u. bardzo ważną rolę odgrywa myślenie. Już u niemowląt kształtują się, nieuświadomione przez nie, umiejętności symbol. reprezentowania rzeczywistości za pomocą form pośredniczących lub oznaczników, które są czymś innym niż to, co oznaczają. Według badań szkoły J. Piageta rozwój u. warunkują gł. 2 podstawowe aktywności: zaczątki myślenia i zaczątki działalności werbalnej. Obydwie te aktywności pojawiają się w przybliżeniu w tym samym czasie i obydwie, mówiąc najogólniej, są przejawem wspomnianej aktywności symbolicznej. Genetycznie jednak systemy te są prawdopodobnie różne, tzn. zostały wytworzone przez różne generatory, oparte na odrębnych kompetencjach, jednak bardzo wcześnie wchodzą z sobą w ścisłe interakcje. U źródeł myślenia, przynajmniej wg dość rozpowszechnionego wśród psychologów poglądu, leżą schematy sensoryczno-motoryczne, które rozwijają się stopniowo w struktury myślowe. W funkcjonowaniu u. istotną rolę odgrywa wiedza, tzn. system informacji zakodowany w strukturach pamięci, z którą myślenie jest wewnętrznie związane. Wiedza jest zorganizowana gł. dzięki pojęciom oraz ich wzajemnym relacjom; powiązania treściowo-pojęciowe tworzą schematy poznawcze, skrypty poznawcze itp. Badacze, analizując charakter wiedzy, wyodrębniają zwykle różne jej typy (często też zgodnie z nimi różnicują pamięć): 1) semantyczną i epizodyczną, 2) proceduralną (wiem, jak) i deklaratywną (wiem, że), 3) dostępną świadomości (jawną) i jej niedostępną (utajoną), 4) reproduktywną (wiedzę, która jest w stanie wiernie, automatycznie odtworzyć np. wiersz) i produktywną (wiedzę twórczo rozwiniętą, np. dzięki procesom poprawnego wnioskowania).
Wkład do przybliżenia funkcjonowania u. wnoszą badania log. nad rozumowaniem. Sprawność oraz inwencyjność u. w zakresie rozumowania zależą w dużym stopniu od zasobów pamięci operacyjnej, a także odpowiednio ukształtowanej wiedzy proceduralnej w tym zakresie. Człowiek nie jest świadomy całej zawartości swojej pamięci, zwykle uświadamia sobie tylko te informacje, które są potrzebne do rozwiązania jakiegoś problemu (np. przeprowadzenia konkretnego rozumowania). Funkcją pamięci operacyjnej jest świadoma koncentracja uwagi na określonym obszarze zakodowanej w pamięci informacji. Z reguły istotny jest zasób tej informacji — im większy, tym bardziej prawdopodobne jest rozwiązanie problemu. Charakterystyczne, że u. jest w stanie automatycznie przetwarzać informacje równolegle przy precyzyjnej ich synchronizacji.
Wyobraźnia. Funkcjonowanie u. jest związane z wyobraźnią. Wiedza na temat wyobraźni sytuuje się wciąż na poziomie mało potwierdzonych hipotez (są one trudne do empirycznego testowania). Często są przyjmowane dwie, niewykluczające się hipotezy: 1) wyobrażenia wizualne są analogowymi obrazami odtwarzanymi z pamięci wzrokowej widzianych w przeszłości scen, wydarzeń, obiektów; wyobrażenia wizualne można dowolnie modyfikować i nimi manipulować; 2) u podłoża języka werbalnego i wizualnego znajdują się informacje zakodowane w pamięci za pomocą amodalnego języka myśli, które mogą być w wyniku działania odpowiednich dekoderów odtworzone w świadomości jako informacje werbalne albo jako informacje wizualno-wyobrażeniowe (J.R. Anderson, G.H. Bower). Egzemplarze pojęć konkretnych można łatwo sobie wyobrazić. Dzięki u. jesteśmy też w stanie wyobrazić sobie konkretne sytuacje ilustrujące pojęcia abstrakcyjne (np. postęp, sprawiedliwość). Można też tworzyć pojęcia obiektów niewyobrażalnych (np. pojęcie przestrzeni n-wymiarowej, pojęcie nieskończoności), a także myśleć o różnych niewyobrażalnych stanach świata. Wyobrażenia wizualne są dominujące w funkcjonowaniu u. Człowiek dysponuje również wyobraźnią dźwiękową, smakową, węchową, które opierają się gł. na pamięci poprzednich doświadczeń. Interesująca jest interakcja pomiędzy różnymi systemami informacji (różnymi językami), zwłaszcza taka, w wyniku której następuje ukształtowanie się całościowego rozumienia jakiegoś złożonego przedmiotu badań. Istotną sprawą jest fakt, że ludzie potrafią mówić o tym, o czym myślą, co widzą, a także wyobrazić sobie, choć w pewnych granicach, to, o czym myślą, mówią, co słyszą, o czym czytają. To sugeruje, że u. dysponuje „procesorami” przekładającymi różne języki (kody) oraz integruje funkcjonowanie systemów: pojęciowo-myślowego, wizualnego i werbalnego.
Rozumienie. Jedną z podstawowych i globalnych funkcji u. jest rozumienie otaczającej nas rzeczywistości naturalnej i kulturowo-społ.; rozumienie stanowi trudny problem do wyjaśnienia z psychol. punktu widzenia (przede wszystkim nie wiemy, na czym polega przejście od nierozumienia czegoś do stanu rozumienia; ma to jakiś związek ze świadomością). Często potrafimy ludziom wyjaśnić w zrozumiały sposób nawet zawiłe zagadnienia dzięki wyjaśnieniu treści elementarnych pojęć związanych z tym zagadnieniem (np. dzięki podaniu przykładów, schematów, modeli, różnych analogii, metafor). Teorie rozumienia wypowiedzi, tekstu odwołują się do zasobów wiedzy, w ramach której osiąga się pewnego rodzaju zgodność między tym, co jest niezrozumiałe, a informacjami w pamięci. Metaforycznie można powiedzieć, że jest to myślowe „dostrzeżenie” pewnej sensownej całości, związku, struktury, postaci tam, gdzie jej poprzednio nie można było zauważyć. Dochodzenie do rozumienia polega na aktywacji pojęcia, schematu poznawczego czy skryptu poznawczego w kontekście danej sytuacji; proces dopasowywania informacji może przebiegać równolegle: od danych sensorycznych do schematów informacji zakodowanych w pamięci (bottom-up), oraz w przeciwnym kierunku: od schematu do danych (top-down). Warunkami koniecznymi rozumienia są: znajomość terminologii, wiedza o określonym fragmencie rzeczywistości (odpowiednio rozbudowana aparatura pojęciowa), sprecyzowanie pojęcia, które odnosi się do czegoś, co jest jeszcze niezrozumiałe, umiejętność wnioskowania, prowadzenia myślowych eksperymentów itp. Błędne rozumienie albo brak rozumienia (niemożliwość rozumienia) są efektem przyporządkowań otrzymanych informacji do niewłaściwego schematu poznawczego albo w ogóle braku w pamięci koniecznej aparatury pojęciowej.
Zdzisław Chlewiński
Bibliografia
M. Marody Technologie intelektu, Warszawa 1987;
Cz. Nosal Psychologiczne modele umysłu, Warszawa 1990;
W. Marciszewski Sztuczna inteligencja, Kraków 1992;
S. Judycki Umysł i synteza, Lublin 1995;
Z. Chlewiński Umysł. Dynamiczna organizacja pojęć, Warszawa 1999;
Modele umysłu, red. Z. Chlewiński, Warszawa 1999;
J.R. Searle Umysł na nowo odkryty, Warszawa 1999;
R. Penrose Cienie umysłu. Poszukiwanie naukowej teorii świadomości, Poznań 2000;
T. Maruszewski Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata, Gdańsk 2001.
