umowa społeczna

umowa społeczna,

nazwa teorii, która ma wyjaśnić podstawy polityczne władzy państwowej;

zgodnie z umową społeczną społeczeństwo oraz państwo powstały w wyniku porozumienia się (umowy) jednostek, które poprzednio żyły „w stanie natury”. Według innej wersji były 2 umowy: pierwsza, między jednostkami, która doprowadziła do powstania społeczeństwa (umowa o zjednoczeniu się); druga, między społeczeństwem a władcą, która doprowadziła do powstania państwa (umowa o podporządkowaniu się). Koncepcja umowy społecznej miała dać odpowiedź, jak powstało społeczeństwo i państwo oraz miała wyjaśnić, dlaczego taki czy inny ustrój polityczny, aprobowany przez danego autora, jest najlepszy. Koncepcja umowy społecznej była przez jej autorów, poza nielicznymi wyjątkami, uważana nie za opis rzeczywistych procesów historycznych, lecz konstrukcję myślową. Pojawiła się w zalążkowej postaci w starożytności (Epikur, Protagoras z Abdery, Cyceron); właściwy jej rozkwit nastąpił w XVII i XVIII w., w procesie modernizacji życia społecznego i załamywania się feudalnych struktur. Jej przedstawicielami byli: H. Grotius, B. Spinoza, Th. Hobbes, J. Locke, J.-J. Rousseau, A.N. Radiszczew, a w Polsce H. Kołłątaj. Koncepcja umowy społecznej, oparta na spekulatywnych rozważaniach nad „naturą” człowieka, była koncepcją utopijną; odrzucała koncepcje nadnaturalnego pochodzenia władzy państwowej, które legitymowały monarchie feudalne; w niektórych wersjach koncepcja ta uzasadniała konieczność ustroju demokratycznego, głosiła równość ludzi. Teoria umowy społecznej legła u podstaw współczesnego konstytucjonalizmu.