umieralność,
demogr. strumień zgonów w danej populacji w jednostce czasu (np. w ciągu roku);
umieralność
Encyklopedia PWN
wraz z rozrodczością i migracjami determinuje przyrost ludności oraz zmiany jej struktury wg wieku i płci. Podstawową kategorię umieralności stanowi zgon (śmierć); pojęcie to odnosi się prawie wyłącznie (wyjątki: umieralność płodów i tzw. umieralność okołoporodowa, obejmująca — oprócz zgonów w początkowym okresie życia niemowlęcego — urodzenia martwe) do żywo urodzonego człowieka (urodzenie żywe). Często rozróżnia się zgony endogeniczne i egzogeniczne, co dotyczy zwłaszcza niemowląt i osób w wieku podeszłym; pierwsze z nich są związane z niezdolnością organizmu ludzkiego do życia, wywołaną przez przyczyny wewnętrzne; wśród niemowląt wynikają one z wad wrodzonych, wcześniactwa i tzw. okoliczności ciąży i porodu, a wśród ludzi starych — z degeneracji, zużycia organizmu lub jego elementów (narządów, organów itd.); pozostałe zgony należą do drugiej grupy i są bezpośrednio uzależnione od warunków życia w określonym otoczeniu (np. trybu życia, przebytych chorób, doznanych urazów). Pojęciem węższym niż umieralność jest śmiertelność, która oznacza strumień zgonów w określonej populacji osób chorych, w jednostce czasu, rozpatrywany wg chorób lub ich grup; ze śmiertelnością wiążą się: zachorowalność, tj. zapadalność w populacji na poszczególne choroby w jednostce czasu, oraz chorobowość, tj. powszechność występowania poszczególnych chorób w określonym momencie. Te 3 kategorie (zwłaszcza zaś umieralność) służą często do oceny stanu zdrowia społeczeństwa; ich mierniki są nazywane negatywnymi miernikami zdrowia, zadowalających mierników pozytywnych nie skonstruowano.
Poziom umieralności najczęściej mierzy się za pomocą współczynnika zgonów (ogólnego, surowego), oznaczającego liczbę zgonów w okresie jednostkowym (zwykle 12 miesięcy) podzieloną przez średnią liczbę ludności w tym okresie. Wobec bardzo silnego zróżnicowania umieralności ze względu na wiek i płeć duże znaczenie mają tzw. współczynniki cząstkowe zgonów, wyrażające odrębnie umieralności mężczyzn i kobiet w określonych przedziałach wieku. Jednym z podstawowych zadań analizy umieralności jest jej pomiar po eliminacji wpływu określonej struktury ludności (np. wg wieku lub płci) na ogólną liczbę zgonów. Dokonuje się tego za pomocą standaryzacji; standaryzowany współczynnik zgonów umożliwia poprawne porównywanie umieralności różnych populacji. Do oceny poziomu umieralności służy również tablica trwania życia, a zwłaszcza jedna z jej charakterystyk liczbowych — przeciętne dalsze trwanie życia w momencie narodzin oznaczane jako e(0), uznawane za podstawowy syntetyczny miernik umieralności, szeroko stosowany do porównań międzynarodowych; im większa jest umieralność, tym mniejsza wartość e(0) i odwrotnie.
W rozwoju historycznym zasadnicze zmiany umieralności następują w trakcie przejścia demograficznego. Przed nim (w ciągu niemal całych dziejów) we wszystkich populacjach występuje tzw. tradycyjna reprodukcja ludności: duża i na ogół bardzo niestabilna umieralność, bardzo niewielka (rzadko przekraczająca 35 lat) wartość e(0), zbliżona na ogół u mężczyzn i kobiet, bardzo wysoka umieralność niemowląt i wysoka umieralność dzieci (20–30% dzieci umiera w ciągu pierwszego roku życia), przeważający udział w ogólnej umieralności zgonów wywołanych przez choroby zakaźne i pasożytnicze, choroby układu oddechowego oraz różnego rodzaju urazy. Niezwykle duża umieralność dzieci i stosunkowo duża pozostałej ludności sprawia, iż jedynie bardzo nieznaczna jej część dożywa starości. W ciągu bardzo długich okresów poziom umieralności jest względnie stały, jednakże co kilka lub kilkanaście lat występują tzw. katastrofy umieralności związane z kumulacją „zgonów nadzwyczajnych”, wywoływanych przez klęski głodu, zarazy (epidemie chorób) lub wojny. W trakcie przejścia demograficznego umieralność obniża się; poprawa jest większa wśród kobiet niż wśród mężczyzn oraz wśród dzieci (zwłaszcza niemowląt) niż ludzi w wieku średnim i starych. Sukcesywnie zmniejsza się liczba zgonów z powodu większości chorób zakaźnych i pasożytniczych oraz szczególnie wyraźnie śmiertelność z powodu chorób układu oddechowego. Na skutek tych i innych zmian w populacjach, w których zostało zakończone przejście demograficzne, pojawia się zasadniczo odmienny od tradycyjnego typ reprodukcji ludności, zwane nowoczesnym. W ramach reprodukcji nowoczesnej umieralność jest bardzo niewielka i względnie stabilna, a trwanie życia ludzkiego, mierzone za pomocą e(0), z reguły przekracza 70 lat. Wartość e(0) dla kobiet powszechnie i wyraźnie przewyższa e(0) dla mężczyzn (na ogół o co najmniej 5 lat). Umieralność dzieci (w tym niemowląt) jest znikoma, a w innych grupach wieku stosunkowo niska, wskutek czego zdecydowana większość ludzi dożywa starości. Wśród przyczyn zgonów zdecydowanie przeważają choroby układu krążenia, następne miejsce zajmują nowotwory.
Zmiany i zróżnicowanie umieralności są na ogół opisywane za pomocą bezpośrednich związków tego zjawiska z modernizacją (np. teoria przejścia demograficznego, koncepcje przejścia epidemiologicznego i zdrowotnego), co często nie prowadzi do satysfakcjonującego wyjaśnienia obserwowanych współcześnie tendencji umieralności. W latach 80. pojawiły się próby opisu i interpretacji umieralności za pomocą koncepcji zmiennych pośredniczących (H. Mosley), analogicznej do koncepcji K. Davisa i J. Blake zaproponowanej dla rozrodczości (płodności teorie). Zgodnie z tą koncepcją w przypadku określonych grup ludności (np. niemowląt) lub pewnych podstawowych przyczyn zgonów (np. niektórych chorób) można zidentyfikować zbiór czynników bezpośrednio prowadzących do zgonu oraz czynników w sferze instytucji, warunków otoczenia i zachowań ludzi (tzw. zmiennych pośredniczących), które determinują te pierwsze. Modernizacja może powodować różnokierunkowe oddziaływanie na umieralność zmiennych pośredniczących, zatem wbrew innym teoriom (np. teorii przejścia demograficznego) łączny wpływ modernizacji na umieralność nie musi być jednoznacznie korzystny.
Umieralność jest zróżnicowana we współczesnym świecie. Wprawdzie jej poziom w Ameryce Północnej, Australii, większości krajów Europy, Japonii i kilku innych krajach jest względnie niski (wartość e(0) często przekracza 75 lat) i zbliżony, ale utrzymuje się tam wyraźne zróżnicowanie społeczne umieralności; osoby z niższych warstw społecznych żyją krócej niż osoby z wyższych. W innych częściach świata poziom umieralności jest często nieporównanie wyższy; są kraje, w których e(0) nie przekracza 50 lat lub nadal zdarzają się katastrofy umieralności. Od końca lat 60. znamienną cechą tendencji umieralności jest nieoczekiwane na ogół przyspieszenie jej spadku w krajach o najwyższym poziomie e(0) oraz zwolnienie spadku, stagnacja lub w pewnych przypadkach nawet wzrost umieralności w krajach, w których poziom e(0) jest względnie niski. Do tej drugiej grupy należała również Polska (do 1991) i inne państwa bloku sowieckiego, np. w Rosji 1965–95 e(0) dla mężczyzn uległo zmniejszeniu z 64 na 58 lat. W wielu krajach afrykańskich 2000 (np. Etiopia, Sierra Leone, Uganda, Zambia, Zimbabwe) poziom e(0) nie przekraczał 45 lat, w niektórych z nich był niższy aniżeli w latach 70. Za główną bezpośrednią przyczynę tej sytuacji uważa się szerzenie się epidemii AIDS. Gdyby nie było zgonów z powodu tej choroby, to np. w Zimbabwe 1995–2000 e(0) byłoby wyższe o ponad 19 lat (63,5 zamiast rzeczywiście zaobserwowanego 44,1). Z dramatem zdrowotnym Afryki silnie kontrastuje ewolucja umieralności w krajach Unii Europejskiej, Ameryce Północnej, Japonii i kilku innych krajach. Ta część ludności świata doświadczyła w ostatniej ćwierci XX w. przełomu, polegającego na zasadniczej redukcji umieralności związanej z tzw. chorobami cywilizacyjnymi (czy degeneratywnymi) wśród ludności dorosłej. Osiągnięto to dzięki wzmożonej profilaktyce, racjonalizacji trybu życia i sposobu odżywiania oraz skuteczniejszemu leczeniu. Nastąpiło „odroczenie” wielu chorób i niesprawności do wieku podeszłego i tzw. kompresja umieralności, tj. skupienie zdecydowanej większości zgonów w wąskim przedziale najstarszego wieku. W wyniku tej zmiany 1995–2000 większość wymienionych krajów zbliżyła się do granicy e(0) = 80 lat, a Japonia przekroczyła ten poziom.
Marek Okólski
