trzeciorzęd,
pierwszy okres (jednostka geochronologiczna) ery kenozoicznej, trwający od ok. 65 do 1,8 mln lat temu (według niektórych poglądów — do 2,5 mln lat temu); także system (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący skały powstałe w tym okresie.
trzeciorzęd
Encyklopedia PWN
Nazwa „trzeciorzęd” (francuskie tertiaire) została wprowadzona przez włoskiego geologa G. Arduino w podziale dziejów Ziemi, obejmującym także „pierwszorzęd” i „drugorzęd” (zaniechane dziś terminy) oraz „czwartorzęd”. Od 1874 utrwalił się podział trzeciorzędu na 5 epok: paleocen, eocen, oligocen, miocen i pliocen, którym w kategorii jednostek chronostratygraficznych odpowiadają oddziały o tych samych nazwach; podział taki bez większych zmian obowiązuje do dziś. W 1853 M. Hoernes zaproponował usunięcie z podziału dziejów Ziemi okresu o nazwie „trzeciorzęd” i podział tego okresu na dwa: paleogen (ok. 65–24 mln lat temu), w którego skład wchodzą: paleocen, eocen i oligocen, i neogen, obejmujący miocen i pliocen; podział taki znalazł zwolenników m.in. we Francji i Rosji; chociaż 1976 został oficjalnie przyjęty przez Międzynarodową Unię Geologiczną, w wielu krajach (w tym w Polsce) okres trzeciorzędowy istnieje nadal jako nieformalna jednostka stratygraficzna.
Procesy geologiczne. W późnej kredzie na obszarze półkuli północnej zaznaczyła się najsilniejsza faza orogenezy alpejskiej — faza laramijska. Na przełomie kredy i trzeciorzędu trwały ruchy blokowe, stanowiące jej kontynuację, które doprowadziły do wynurzenia większości kontynentu eurazjatyckiego. Na obszarze Europy ciągłość sedymentacji morskiej z późną kredą zachowała się jedynie w części północno-zachodniej, w wąskiej strefie obejmującej część Morza Północnego, Danii i północnej Polski. W późnym paleocenie nastąpiło rozszerzenie północnej części Oceanu Atlantyckiego, któremu towarzyszyło nasilenie aktywności wulkanicznej wzdłuż zachodnich wybrzeży kontynentu. W Europie w trzeciorzędzie miały miejsce dalsze fazy orogenezy alpejskiej, z którymi były związane kolejne okresy wzmożonej działalności wulkanicznej, w paleogenie — najsilniejszej w Ameryce Południowej i na Antylach, w neogenie — w zachodniej i środkowej Europie (od Masywu Centralnego do łańcucha Karpat). W Europie w paleogenie morze kilkakrotnie opanowywało znaczne tereny, w oligocenie pod wodą znalazł się niemal cały obszar Polski. Z początkiem miocenu nastąpiła kolejna regresja, a na obszarze Polski morze pozostało jedynie w wąskiej bruździe zapadliska przedkarpackiego. W Azji morza mioceńskie pokryły obszar Mezopotamii, tereny na zachód od Kamczatki i większość wysp Indonezji. W Ameryce Północnej w paleogenie sedymentacja morska trwała na terenach nadbrzeżnych wokół Zatoki Meksykańskiej, a w zapadliskach przedgórskich na obszarze Wielkich Równin istniały rozległe bagniska śródlądowe. W Ameryce Południowej sedymentacja morska objęła w trzeciorzędzie Patagonię i północne wybrzeże kontynentu. W Australii morze trzeciorzędowe zalało południowo-wschodni skrawek kontynentu i obszar Nowej Zelandii.
Flora i fauna. W trzeciorzędzie postępowała ewolucja świata roślinnego rozpoczęta w górnej kredzie. W ciągu całego okresu dominowały rośliny okrytozalążkowe. We wczesnym trzeciorzędzie (paleogenie) przeważały gatunki dziś wymarłe, stanowiące kontynuację flory górnokredowej; charakterystycznym gatunkiem w Europie była sosna bursztynonośna (Pinus succinifera), której zakrzepła żywica dała początek złożom bursztynu. Natomiast większość gatunków, które powstały w późnym trzeciorzędzie, występuje do dnia dzisiejszego. W zespołach roślinności lądowej dominowały elementy, spotykane dziś w południowej części Ameryki Północnej oraz w południowo-wschodniej Azji: np. cypryśnik, sekwoja, występowały także palmy. Ciepły i wilgotny klimat sprzyjał bujnej wegetacji roślinnej i produkcji wielkich ilości biomasy, a nagromadzenie materii organicznej dało początek bogatym złożom węgla brunatnego, zwłaszcza na półkuli północnej. W morzach bujnie rozwijały się glony, które niekiedy osiągały znaczenie skałotwórcze; powstawały np. wapienie litotamniowe, w Polsce znane z obszaru zapadliska przedkarpackiego. Szeroko rozprzestrzenione były jednokomórkowe planktoniczne glony wapienne (wiciowce) należące do rzędu kokkolitów; ich skamieniałości stanowią podstawę wydzielenia w trzeciorzędzie ok. 20 nanoplanktonowych poziomów biostratygraficznych.
Z początkiem trzeciorzędu doszło do głębokich zmian faunistycznych. W morzach we wczesnym trzeciorzędzie maksymalny rozwój osiągnęły numulity — otwornice, z których szczątków powstały wapienie numulitowe; w ciepłych wodach rozwijały się licznie małże, ślimaki oraz korale rafotwórcze. Wielkie wymieranie gatunków na przełomie kredy i trzeciorzędu (wymieranie szczepów) zakończyło na lądzie epokę panowania gadów, wymarły także niemal wszystkie gatunki torbaczy. Opuszczoną przestrzeń życiową wykorzystały ssaki łożyskowe, wśród których gwałtowny rozwój prymitywnych form owadożernych doprowadził do powstania licznych nowych gatunków, zasiedlających wszystkie dostępne nisze ekologiczne. Ssaki uzyskały dominację na lądzie, pojawiły się także w morzu (walenie) i powietrzu (nietoperze), gdzie jednak ich rozwój był ograniczony ze względu na silną konkurencję ze strony ryb i ptaków, których świat już w dolnym trzeciorzędzie był zbliżony do dzisiejszego. Bujny rozwój ssaków (we wczesnym trzeciorzędzie bardzo liczne gatunki trąbowców, koniowatych i drapieżnych), których poszczególne gatunki rozprzestrzeniły się w neogenie na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Australii) został w pliocenie nieco ograniczony wraz z ochłodzeniem klimatu i ograniczeniem produkcji materii organicznej. Z końcem trzeciorzędu znaczna większość gatunków ssaków przypominała już formy współczesne.
Trzeciorzęd był także okresem rozwoju wczesnych stadiów ewolucyjnych człowieka: linia człowiekowatych wyodrębniła się spośród naczelnych w oligocenie, w pliocenie powstały prymitywne formy hominidów (australopiteki), a u schyłku pliocenu pojawił się Homo habilis.
Skały. Osady trzeciorzędu są bardzo zróżnicowane, przy czym niemal wszystkie utwory trzeciorzędu charakteryzujące ten okres na świecie występują także w Polsce. Wśród osadów morskich przeważają osady okruchowe (piaski, mułki i iły) oraz wapienie, ale występują także gipsy (po części przeobrażone w wapienie osiarkowane, stanowiące skałę macierzystą złóż siarki rodzimej) i sole. Wśród osadów lądowych obok utworów okruchowych występują powszechnie węgle brunatne, których miąższość niejednokrotnie przekracza 100 m. W Polsce utwory trzeciorzędu znajdują się niemal na całym obszarze kraju (z wyjątkiem Sudetów, Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Gór Świętokrzyskich, Roztocza i Tatr), znane są również pod dnem Morza Bałtyckiego. Niemal wszędzie utwory te są przykryte przez osady czwartorzędowe; niewielkie ich odsłonięcia naturalne występują w klifach nadmorskich i skarpach dolin rzecznych. Działalność gospodarcza człowieka doprowadziła natomiast do odsłonięcia znacznych obszarów skał trzeciorzędowych w odkrywkowych kopalniach węgla brunatnego, siarki i iłów ceramicznych.
