transplantologia
dział medycyny, nauka zajmująca się przeszczepianiem komórek, tkanek i narządów;
[łac. transplantare ‘szczepić’, ‘przesadzać’, gr. lógos ‘słowo’, ‘nauka’],
transplantologia
Encyklopedia PWN
zwyczajowo wyróżnia się transplantologię eksperymentalną, zajmującą się gł. mechanizmami odpowiedzialnymi za przyjęcie przeszczepu, oraz transplantologię kliniczną, zajmującą się całością problemów związanych z przeszczepami u ludzi; obejmuje ona pobieranie komórek, tkanek i narządów, ich zabezpieczenie i rozdział pomiędzy ośr. transplantacyjnymi, przygotowanie biorcy do zabiegu (transplantacji) i jego późniejsze leczenie, techniki operacyjne oraz zagadnienia prawne, etyczne, społ. i ekon. związane z przeszczepami.
Transplantologia jako dział medycyny rozwinęła się w odpowiedzi na nieudane próby przeszczepień różnych narządów, w celu poszukiwania wyjaśnień niepowodzeń przeszczepów. Idea transplantacji pojawia się już w mitologii gr. i egipskiej; jest także obecna w Piśmie Świętym, m.in. cudowne przywrócenie ucha obciętego przez św. Piotra żołnierzowi aresztującemu Jezusa; opisy przeszczepień różnych narządów można znaleźć w dziełach chiń. lekarzy sprzed wielu setek lat p.n.e.; w XIX w. dokonano wielu nieudanych prób przeszczepień różnych narządów (zarówno w obrębie tych samych gat., jak i między gat.). Początki współczesnej transplantologii sięgają pierwszych lat XX w.; jednym z jej prekursorów był A. Carrel, który oprac. technikę zespoleń naczyniowych. Modelowym narządem do przeszczepiania, z racji swojej budowy (zwykle tylko 1 tętnica i żyła), stała się nerka; od lat 30. XX w. przeprowadzono wiele prób przeszczepienia nerek zwierzęcych ludziom, a pierwszą (nieudaną) próbę przeszczepu ludzkiej nerki człowiekowi podjął 1933 ros. chirurg J. Woronoj; 1947–52 w USA, Kanadzie i Francji przeprowadzono dalsze, nieudane próby; w ich wyniku opracowano technikę operacyjną używaną do czasów obecnych i stwierdzono, że przyczyną niepowodzeń był brak podobieństwa organizmów dawcy i biorcy; pierwsze udane przeszczepienie ludzkiej nerki człowiekowi wykonano 1954 w USA (J.E. Murray, J.P. Merrill), od tej pory udane przeszczepy różnych narządów wykonywano w wielu ośr. na świecie. Jednocześnie z przeszczepami trwały badania dające podstawy do rozwoju immunologii transplantacyjnej; pionierskie prace m.in. P.B. Medawara, L. Brenta, J. Dausseta, J. Van Rooda przyczyniły się do poznania struktury tzw. antygenów zgodności tkankowej oraz budowy i lokalizacji genów za nie odpowiedzialnych; w celu zwalczania odpowiedzi immunologicznej zastosowano środki, które ją osłabiały, zw. immunosupresorami.
W Polsce pierwsze udane przeszczepienie nerki ze zwłok wykonali 1966 J. Nielubowicz i T. Orłowski; pierwszą próbę przeszczepienia serca podjął 1969 J. Moll; pierwsze udane przeszczepienie serca wykonał 1985 Z. Religa; pierwsze udane jednoczesne przeszczepienie nerki i trzustki 1989 wykonali J. Szmidt i M. Lao.
Podstawowymi problemami współczesnej transplantologii są skomplikowane procesy immunologiczne przy przeszczepach genetycznie różnych od organizmu biorcy; przyjęcie się przeszczepu (jego tolerancja), bez zabiegów zmieniających naturalne działanie układu odpornościowego, jest możliwe tylko w wypadku przeszczepów syngenicznych (pochodzących od dawcy identycznego genetycznie). Aby osiągnąć tolerancję przeszczepu, w przypadku dawcy różniącego się genetycznie konieczna jest modyfikacja czynności jego układu immunologicznego; można to osiągnąć np. przez równoczesne przeszczepianie komórek odpornościowych lub przez zastosowanie przeciwciał bądź leków hamujących czynność układu odpornościowego. Mechanizmy genetycznie warunkujące przyjęcie się przeszczepu należą do ewolucyjnie najstarszych i powstały w celu odróżnienia komórek (lub ich produktów) własnych od obcych (antygeny zgodności tkankowej, HLA układ antygenów). Antygeny zgodności tkankowej dzieli się, zależnie od budowy i czynności, na 2 klasy: I — antygeny grupy A, B, C, oraz II — antygeny grupy D (DR, DQ, DP, DO); dotychczas zidentyfikowano ponad 100 antygenów klasy I i ponad 50 klasy II. Do celów transplantacyjnych oznacza się antygeny grup A, B oraz DR, łącznie 6 antygenów po 2 w każdej grupie; różnią się one wyraźnie swoim wpływem na losy przeszczepu; największy mają antygeny klasy II–DR, mniejszy klasy I–B, najmniejszy klasy I–A; wpływ innych antygenów obecnie ocenia się jako bardzo mały; najlepsze wyniki uzyskuje się przy przeszczepieniu narządów o 6 zgodnych antygenach, gorsze przy mniejszej zgodności; dobór antygenowy ma podstawowe znaczenie przy transplantacji szpiku, nerek i trzustki, nieco mniejsze przy transplantacji wątroby i serca; poza doborem antygenowym bardzo duże znaczenie dla powodzenia transplantacji ma czas niedokrwienia przed pobraniem narządu, sposób i czas jego przechowywania, sprawność zespołu operacyjnego oraz późniejsze postępowanie pooperacyjne.
Narządy do przeszczepu można pobierać od osób żywych lub ze zwłok; we wszystkich krajach żyjącym dawcą narządu może być osoba spokrewniona genetycznie (rodzice lub rodzeństwo); tylko w nielicznych (USA i kraje skand.) dopuszcza się tzw. pokrewieństwo emocjonalne (np. współmałżonek); najczęściej są przeszczepiane jednak narządy pobrane ze zwłok za zgodą dawcy; zgoda ta może być bezpośrednia — świadome wyrażenie woli oddania narządu, lub pośrednia — brak sprzeciwu wyrażony za życia; w Polsce od 1993 obowiązuje zgoda pośrednia, zw. też domniemaną.
W celu optymalnego doboru dawcy i biorcy narządu powstają organizacje ogólno- i ponadnarodowe, zrzeszające ośr. transplantacyjne, np. Francetransplant, Scanditransplant, Eurotransplant; w Polsce od 1993 działa organizacja Poltransplant, koordynująca pobieranie, przesyłanie i przeszczepianie narządów; żaden z narządów służących do przeszczepiania nie może być przedmiotem handlu; jest to jednoznacznie potępione przez wszystkie środowiska transplantacyjne; w niektórych krajach (m.in. Pakistan, Indie, Irak) istnieje jednak tzw. czarny rynek handlu narządami pobranymi od osób żywych.
