teatr

teatr

[gr. théatron ‘miejsce do oglądania’],

początkowo, w starożytnej Grecji, określenie widowni teatralnej, z czasem przeniesione na całą budowlę architektoniczną.

Wspołcześnie pojęcie to występuje w 3 podstawowych znaczeniach: 1) rodzaj sztuki widowiskowej wykonywanej przez aktorów, którzy improwizują na oczach widzów lub wykonują utwór zaczerpnięty z repertuaru teatralnego; wykonanie bywa połączone z interpretacją, w której znaczny udział miewa dekoracja teatralna i reżyseria; w zależności od repertuaru i środków wyrazu wyróżnia się: teatr dramatyczny, teatr muzyczny (opera, balet), pantomimę, teatr lalek; 2) budynek, budowla lub miejsce przystosowane do prezentowania publiczności przedstawień; składa się ze sceny (przestrzeń przeznaczona dla wykonawców), widowni (miejsce dla publiczności) i pomieszczeń pomocniczych (zaplecze techniczne); w rozwoju historycznym formy architektoniczne teatru podlegały zmianom zależnym od funkcji społecznych i konwencji estetycznych; 3) instytucja życia kulturalnego (działająca jako przedsiębiorstwo państwowe, prywatne lub stowarzyszenie), skupiająca zespół artystyczny i personel techniczny, której celem jest organizowanie i umożliwianie odbioru przedstawień teatralnych. Widowiska teatralne wyłoniły się z obrzędów kultowych; kolebką teatru europejskiego jest starożytna Grecja, której tradycje teatralne miały wpływ na rozwój teatru rzymskiego; w teatrze starożytnym ukształtowały się podstawowe gatunki dramatyczne (tragedia, komedia) oraz zasadnicze rozwiązania teatralnej architektury. Wraz z upadkiem kultury rzymskiej (V–VI w. n.e.) nastąpiła długa przerwa w rozwoju teatru; pewne elementy widowisk teatralnych zaznaczały się niekiedy w turniejach i uroczystościach dworskich; przetrwała jedynie tradycja ludowej sztuki widowiskowej w postaci mimu, podtrzymywana przez wędrownych śpiewaków, sztukmistrzów zwanych histriones, którzy przekazali ją teatrowi średniowiecznemu (intermedium) i renesansowemu (commedia dell’arte). Średniowieczny teatr europejski wyrósł ponownie z obrzędów religijnych; rozwinął się dramat religijny (misterium, miracle) i świecki (moralitet, farsa); teatr wykształcił różne postacie sceny symultanicznej. Kierunki rozwoju włoskiego teatru renesansowego i barokowego wywarły decydujący wpływ na kształtowanie się teatru europejskiego w następnych stuleciach; włoscy humaniści zainteresowani teatrem starożytnym przystąpili do wznawiania antycznego repertuaru, podejmowali także próby rekonstrukcji antycznej sceny i jej urządzeń technicznych (scena celkowa); ludową formą teatru ukształtowaną w tym okresie była włoska commedia dell’arte; narodzinom opery towarzyszyły imponujące osiągnięcia architektury teatralnej (kształtowanie się sceny pudełkowej) oraz nasilenie efektów widowiskowych — zgodnie z tendencjami baroku. W XVI i XVII w. ukształtował się teatr w Anglii (W. Szekspir, scena elżbietańska) i Hiszpanii (Lope de Vega, P. Calderón de la Barca), wyrosłe z tradycji teatru ludowego, oraz we Francji (P. Corneille, J. Racine, Molier) — teatr wzorowany na konwencjach dramatu antycznego; w prawie wszystkich krajach środkowej Europy powstały już publiczne teatry stałe. W 2. połowie XVIII w. w grze aktorskiej, dekoracji teatralnej i literaturze dramatycznej zaczęły rozwijać się tendencje realistyczne, będące reakcją na skostniałe konwencje klasycyzmu (przełamanie zasad poetyki N. Boileau-Despréaux); silnie zaznaczyły się zwłaszcza we Francji, Wielkiej Brytanii i Niemczech; w kierunku tym działali m.in. D. Diderot, G.E. Lessing. W 2. połowie XIX w. ugruntował się w teatrze europejskim naturalizm, wyrażający się głównie w iluzyjności oprawy plastycznej przedstawień (Meiningeńczycy, Théâtre Libre) i imitacyjnym charakterze gry aktorskiej (Stanisławskiego system); jednocześnie teatr stał się instytucją coraz precyzyjniej zorganizowaną, oprócz aktora znaczenia w powstawaniu spektaklu nabrała funkcja reżysera, scenografa i kierownika literackiego.

Fux Johann Joseph Angelica, vincitrice di Alcina

Wyrok Salomona, przedstawienie na placu targowym w Leuven, 1594; litografia W. Boonena — Muzeum Miejskie, Leuven

Gogol Nikołaj, Rewizor, inscenizacja W. Meyerholda, Teatr im. W. Meyerholda, Moskwa 1926

Brecht Bertold, Matka Courage, inscenizacja E. Engla, Berliner Ensamble, Berlin 1949

Hamsun Knut, Głód, Theatre l’Atelier, Paryż 1939

Grzegorzewski Jerzy, Wesele S. Wyspiańskiego, inscenizacja, Teatr Narodowy w Warszawie, 2000

Englert Jan w Ryszardzie III W. Szekspira — Teatr Polski, Warszawa 1993, reż. M. Prus

Globe Theatre