szlachta. Szlachta w Polsce
 
Encyklopedia PWN
szlachta. Szlachta w Polsce.
W Polsce podstawą dominującej pozycji szlachty w społeczeństwie były: dziedziczne posiadanie ziemi, prawa i przywileje stanowe, jurysdykcja nad poddanymi, nietykalność osobista bez wyroku sądowego, swobody podatkowe i celne; głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu; do szlachty należały osoby urodzone z legalnego związku rodziców szlacheckich; szlachectwo można było uzyskać przez nobilitację lub adopcję, cudzoziemcy przez indygenat; zjawiskiem dość licznym było bezprawne przenikanie do szlachty przedstawicieli ludności nieszlacheckiej. Nieformalną górną warstwę stanu szlacheckiego tworzyli magnaci, niższe jego warstwy stanowiły: szlachta bogata, średnia i drobna oraz nie posiadająca ziemi gołota szlachecka. Podstawę materialną dawała szlachcie przede wszystkim gospodarka folwarczna (folwark). W XVI w., w dobie walki o egzekucję praw i egzekucję dóbr, szlachta średnia (jedno- i kilkuwioskowa) stała się samodzielną siłą polityczną (okres tzw. demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ kultury (sarmatyzm); w XVII w., w rezultacie narastania dominacji gospodarczej i politycznej magnatów, znaczenie i liczba średniej szlachty uległy zmniejszeniu. W dużym stopniu pod wpływem stosunków polskich ukształtowała się XV–XVI w. szlachta w Wielkim Księstwie Litewskim, a po unii lubelskiej 1569 różnice prawne między szlachtą w Koronie i na Litwie przestały niemal istnieć (utrzymała się większa zależność szlachty litewskiej od magnatów). W XVIII w. szlachta stanowiła 6–10% ludności Rzeczypospolitej (w tym ok. 17% szlachty posesjonatów, tj. właścicieli co najmniej 1 wsi, ok. 60% szlachty drobnej i czynszowej, reszta to szlachta na służbie i w zawodach pozarolniczych). Po rozbiorach szlachta utraciła przywileje polityczne, jednak posiadanie ziemi nadal zapewniało jej dominującą pozycję w społeczeństwie; liczebność szlachty na ziemiach wcielonych do Rosji znacznie ograniczyła prowadzona tam od 1773 akcja legitymizacyjna oraz liczne deportacje w głąb Imperium Rosyjskiego po powstaniach narodowych w XIX w.; w Królestwie Polskim — legitymizacja szlachectwa została dokonana 1836–61 przez Heroldię Królestwa Polskiego (do ok. 1,7% ludności); spadek znaczenia szlachty postępował od 2. połowy XIX w., wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych na ziemiach polskich; znaczna część szlachty podejmowała pracę w miastach, głównie w zawodach inteligenckich. Stan szlachecki został zniesiony na mocy Konstytucji marcowej 1921.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia