sylur
 
Encyklopedia PWN
sylur,
trzeci okres (jednostka geochronologiczna) ery paleozoicznej, trwający od ok. 440 do ok. 408 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący powstałe w tym czasie skały.
System sylurski został po raz pierwszy wyróżniony 1835 przez R. Murchisona w Wielkiej Brytanii. Nazwa pochodzi od zamieszkującego niegdyś Wielką Brytanię celtyckiego plemienia Sylurów. System sylurski dzieli się na 4 oddziały: landower, wenlok, ludlow i przydol, w kategorii jednostek geochronologicznych odpowiadają im 4 epoki o tych samych nazwach. Nazwy 3 pierwszych oddziałów (epok) syluru pochodzą z Walii, natomiast nazwa czwartego oddziału (epoki) — z Czech. W landowerze rozróżnia się 3 piętra, w wenloku i ludlowie po 2; przydol nie dzieli się na jednostki stratygraficzne o niższej randze.
Procesy geologiczne. W sylurze na półkuli południowej od bieguna po równik znajdował się ogromny paleokontynent Gondwany. Był on oddzielony oceanem od pozostałych paleokontynentów, tj. Laurencji (Ameryka Północna i Grenlandia), Baltiki (platforma wschodnioeuropejska), kontynentu syberyjskiego oraz kilku mniejszych mikrokontynentów. Ocean Japetus rozciągający się przez cały starszy paleozoik pomiędzy Laurencją a Baltiką i Awalonią (środkowa i południowa część Wielkiej Brytanii) stopniowo ulegał zwężeniu, czemu towarzyszyły zjawiska wulkaniczne związane z aktywnością stref subdukcji oraz sedymentacja osadów okruchowych zachodząca wskutek idziałalności prądów zawiesinowych. Zwężanie i zamykanie tego oceanu w sylurze odbywało się dwufazowo: najpierw zamknięciu uległ jego odcinek między Baltiką a Laurencją, czego efektem była orogeneza kaledońska powodująca wypiętrzenie Gór Skandynawskich, następnym etapem była likwidacja odcinka oceanu między Awalonią a Laurencją i wypiętrzenie pasa orogenicznego w Appalachach. Ostateczne zamknięcie Japetusa nastąpiło w środkowym dewonie w orogenezie zwanej akadyjską. Konsekwencją kolizji kontynentów Laurencji, Baltiki oraz Awalonii i w efekcie ruchów orogenicznych było powstanie paleokontynentu zwanego Euroameryką (Laurussią).
Poziom morza w sylurze stale się podnosił, co w początkowej fazie można wiązać z uwalnianiem wody z topniejących lądolodów pochodzących z późnego ordowiku; ten proces sprzyjał intensywnemu rozwojowi wielu grup bezkręgowców. Klimat syluru był prawdopodobnie stosunkowo ciepły, czego dowodem jest szerokie rozprzestrzenienie znanych już od ordowiku struktur węglanowych zbliżonych do raf. W sylurze szeroki zasięg miały również obszary głębokich szelfów, na których odbywała się sedymentacja typowych dla ordowiku i syluru skał ilastych, zwanych łupkami graptolitowymi, a także naprzemianległych piaskowców, mułowców i iłowców o charakterze fliszu, których powstanie jest związane z niepokojem tektonicznym na brzegach oceanu Japetus i intensywnym dopływem do zbiorników morskich materiału pochodzącego z lądów (materiału terygenicznego). Końcowe fazy istnienia oceanu Japetus zaznaczyły się pojawieniem na stosunkowo dużych obszarach środowisk skrajnie płytkowodnych, czasami wręcz słodkowodnych, w których dominowała sedymentacja materiału terygenicznego i specyficzny zespół fauny.
Świat roślinny i zwierzęcy. W sylurze na lądzie pojawiły się pierwsze rośliny; początkowo były to rośliny pozbawione właściwych korzeni, liści i tkanki przewodzącej (psylofity), zasiedlające wodne środowiska na lądzie, np. bagna. Pod koniec syluru były to już właściwe rośliny naczyniowe z tkanką przewodzącą; największe z tych roślin, np. Baragwanathia, mogły osiągać wysokość do 1 m. Po masowym wymieraniu organizmów pod koniec ordowiku w sylurze nastąpił rozkwit wielu morskich grup bezkręgowców; nie dotyczyło to jedynie trylobitów. Organizmami o ogromnym znaczeniu stratygraficznym były, należące do półstrunowców, graptolity; ich szczątki są powszechnie spotykane w skałach ilastych i mułowcowych ordowiku i syluru, zwane łupkami graptolitowymi; pod koniec syluru, wskutek zwężania się oceanu Japetus i zaniku pełnomorskich środowisk szelfowych doszło do wymierania wielu grup graptolitów; jedynie na nielicznych obszarach, np. w północno-wschodniej Polsce i w Czechach, ich ewolucja trwała jeszcze do najniższego dewonu. Duże znaczenie stratygraficzne mają też konodonty (należące do wymarłej grupy strunowców). Płytkie, ciepłe środowiska morskie, podobnie jak w ordowiku, były w sylurze kolonizowane przez koralowce czteropromienne, denkowce (tabulaty) oraz stromatopory (wymarłe gąbki); struktury węglanowe o charakterze raf, powstałe przy ich udziale, których bujny rozkwit nastąpił w dewonie, osiągały w sylurze znacznie większe rozmiary niż w ordowiku. Ważnym elementem sylurskich ekosystemów morskich były drapieżniki; najistotniejsze znaczenie miały wśród nich proste łodziki, z których z początkiem dewonu wyewoluowały głowonogi o zwiniętej muszli, zaliczane do amonitów. Również do drapieżników należały wielkoraki (np. Pterygotus), których szczątki są najlepiej zachowane w skrajnie płytkowodnych i słodkowodnych osadach, powstałych w schyłkowej fazie istnienia oceanu Japetus. Od końca syluru są również znane wszystkie gromady ryb szczękowych; towarzyszyli im przedstawiciele morskich kręgowców bezszczękowych (ostrakodermy).
Skały. Płytkie, ciepłe wody przybrzeżne były w sylurze obszarami tworzenia się struktur węglanowych. Przy nieco obniżonym poziomie morza dochodziło do spłycania obszarów platform węglanowych, co przy jednoczesnym intensywnym parowaniu, prowadziło do powstawania ewaporatów (gipsów i soli). Z kolei strefy otwartego szelfu były miejscem sedymentacji łupków graptolitowych, zawierających bardzo liczne szczątki graptolitów. W warunkach intensywnej dostawy materiału z lądu i działania prądów zawiesinowych gromadziły się naprzemianległe piaskowce, mułowce i iłowce (flisz). W schyłkowej fazie istnienia oceanu Japetus, w skrajnie płytkich morskich oraz słodkowodnych środowiskach lądowych gromadziły się zlepieńce, piaskowce i mułowce, często o barwach czerwonawych, zawierające specyficzny zespół fauny obejmującej wielkoraki, małżoraczki, ostrakodermy i ryby. W Europie klasyczne profile skał syluru znajdują się m.in. na Gotlandii (stąd nazwa sylur — gotland), skąd opisano trzy zespoły budowli węglanowych; najważniejsze znaczenie dla stratygrafii mają skały pochodzenia morskiego odsłaniające się w okolicach Pragi, należące do najmłodszego syluru (nieznane gdzie indziej) i najstarszego dewonu, pozwalające na wyznaczenie wzorcowego przejścia (stratotypu) między sylurem i dewonem.
W Polsce skały syluru są znane z odsłonięć w Górach Świętokrzyskich i Sudetach oraz z głębokich wierceń w północno-wschodniej części kraju. Są to przede wszystkim łupki graptolitowe o bardzo dużej miąższości (do 2000 m), piaskowce, mułowce, szarogłazy z okruchami kwarcu żyłowego i skał krystalicznych oraz wapienie, m.in. oolitowe (oolit).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia